حسن بن احمد همدانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«ابومحمد حسن بن احمد بن یعقوب همدانی» معروف به «ابن
حائک»، مورخ، جغرافی‌دان و نسابه عرب می‌باشد.
بنا به قراینی که در کتاب «
سرائر الحکمة» وی وجود دارد، در سال ۲۸۰ ق در خانواده‌ای متوسط، در
قبیله همدان، در
صنعاء چشم به جهان گشود. نسب وی به علیان بن ارحب و پس از آن، به بکیل و در نهایت به همدان می‌رسد.
قبیله وی ساکن جنوب
جزیرة العرب بوده‌اند. این نسبت (همدانی) باعث شده که برخی او را با
ابن فقیه- که از شهر
همدان ایران بوده است- اشتباه کنند و در نیمه قرن پیش، دانشورانی بزرگ، دستخوش این اشتباه شده‌اند. گاهی نیز وی را، به نام جدش، ابن ابی الدمین نامیده‌اند که این نیز پیچیدگی را افزوده است. لقب ابن
حائک را ظاهرا دشمنانش به او داده‌اند.
به نظر می‌رسد خاندان همدانی از عوامل زیادی تاثیر پذیرفته‌اند که البته چیز زیادی درباره آن‌ها نمی‌دانیم. این مقدار دانسته است که این خاندان، جزء نخستین خاندان‌هایی بودند که بادیه نشینی را رها کرده، به شهرنشینی روی آوردند، از این رو برخی به
کوفه و گروهی دیگر به زبید رفتند. برخی از آن‌ها به کارهایی نظیر صنعت، اشتغال ورزیدند که اعراب بدوی از آن تنفر داشتند.
درباره اوایل زندگی وی اطلاعی در دست نیست اما به نظر می‌رسد که وی با خاندان خود به کار حمل
حجاج و بازرگانان از صعده به
مکه، مشارکت داشته است.
وی در عنفوان جوانی زندگی خود، در یکی از سفرهایی که به مکه داشت، مجاورت این شهر را برگزید و از محضر
خضر بن داود، از علمای مکه که از جمله روایان «
السیرة» از
ابن اسحاق بود و نیز
ابوعلی هجری بهره برد. در این شهر که از بزرگترین مراکز علمی آن دوره بود، همدانی قله‌های علم را یکی پس از دیگری فتح کرد و به مطالعه بسیاری از کتب همچون دیوان‌های شعر و تالیفات کلبی و غیره در انساب پرداخت.
آوازه علم و دانش همدانی در همه جا پیچید، از این رو وی با بسیاری از دانشمندان عصر خود نظیر ابوبکر محمد بن قاسم بن بشار انباری،
ابوعمر نحوی،
ابوعبدالله حسین بن حالویه و... که در
عراق می‌زیستند، به نامه نگاری و مکاتبه پرداخت.
همدانی در اثر مطالعه آثار اندیشمندان یونانی و ایرانی و هندی که به عربی ترجمه شده بود، تحت تاثیر دیدگاه‌های ایشان قرار گرفته و برای آن دیدگاه‌ها احترام ویژه‌ای قائل بود.
درباره سفر همدانی به عراق تردید وجود دارد و به نظر می‌رسد وی با برخی از علمای عراق هنگامی که در مکه اقامت داشت، دیدار کرده است.
همدانی پس از بازگشت از مکه به یمن، در صعده که پایگاه ائمه
زیدیه بود، اقامت گزید. در این زمان، یمن صحنه منازعات سیاسی متعددی بود و کشمکش میان ارباب سیاست که در یک سوی آن
امامان زیدیه بودند و در دیگر سو، مخالفان ایشان، بالا گرفته بود. حاکم زیدی صعده در آن زمان الامام ناصر لدین الله بود و گروهی از شعرای منسوب به تیره عدنانی نظیر شریف حسین بن علی بن حسن بن قاسم رسی و ابوالحسن بن ابی الاسد سلمی و نیز ایوب بن محمد یرسمی، در صعده به سر می‌بردند. همدانی که نسبت به عملکرد این سه تن اعتراض داشت، برای هر یک از ایشان قصیده‌ای نگاشت که اسباب رنجش ایشان را فراهم آورد و این سه تن را واداشت علیه وی توطئه نمایند و او را به هجو
نبی مکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم متهم سازند. در نتیجه این اتهام، همدانی در سال ۳۱۹ ق زندانی شد. همدانی پس از وفات الناصر لدین الله و پس از سختی‌های فراوانی که متحمل شد، در صعده نماند و در ریده که شهر قبیله او در همدان بود، اقامت گزید و رابطه مستحکمی با حاکم آن جا؛ ابوجعفر احمد بن محمد ضحاک، رئیس قبیله همدان در زمان خودش، برقرار ساخت. بنا به علل ناشناخته، وی در ریده نماند و دوباره به صعده رفت و در آن جا مقیم شد و مدت بیست سال در قبیله خولان به سربرد.
از جمله چیزهایی که برخی محققین به سبب آن‌ها بر همدانی خرده گرفته‌اند، یکی
تعصب زیادی است که وی در برخی موارد در طرفداری از تیره قحطانی در برابر تیره عدنانی از خود نشان می‌دهد، به نحوی که برخی اوقات وی را از مسیر
حق و حقیقت منحرف می‌سازد. همچنین از اعتقاد وی به تاثیر
نجوم در شکل گیری معادن و در
انسان، که متاثر از افکار یونانی و هندی است، به عنوان یکی از ایرادات درباره وی یاد شده است. علاوه بر این، تصرف و دستبرد در شعر شاعران نیز از نقاط قدح وی شمرده شده است.
درباره زمان درگذشت وی اطلاع دقیقی در دست نیست اما ظاهرا تا پس از ۳۴۴ ق در قید حیات بوده است. کراچکوفسکی در «تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی» بر این باور است که او در سال ۳۳۴ ق در زندان صنعا در گذشته است، اما قرائن دیگری موجود است که خلاف این دیدگاه را تایید می‌کند.
خضر بن داود،
ابوعلی هجری،
ابونصر محمد بن عبدالله یهری حمیری،
محمد بن عبدالله اوسانی حمیری و....
اخبار الاوفیاء،
اسماء الشهور و الایام،
الانساب،
صفة جزیرة العرب،
الجوهرتین،
الاکلیل،
دیوان همدانی،
شرح الدامغة،
سرائر الحکمة،
المسالک و الممالک،
مفاخر الیمن و....
الإکلیل من أخبار الیمن و أنساب حمیر (دار الثقافة)
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
