حدیث اخلاقی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بخش معتنابهی از
احادیث پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم و
اهل بیت علیهم‌السلام مطالب اخلاقی است، حتی بر اساس
حدیثی مشهور در بین
اهل سنّت و
شیعه،
پیامبر اکرم مبعوث شدن خود را به پیامبری به منظور تکمیل
مکارم اخلاقی دانسته است.
بسامد واژه‌هایی مانند
اخلاق،
خُلق،
تقوا،
وَرَع و
صدق در کتاب‌های حدیثی، نشان دهنده اهمیت مباحث اخلاقی در
حدیث دانسته می‌شود.
اصولا
اخلاق اسلامی در شکل اولیه‌اش عبارت بود از احادیثی از
پیامبر و اقوالی از
صحابه (و در میان
شیعیان،
احادیث ائمه علیهم‌السلام) که مانند دیگر احادیث از دو بخش
سند و
متن تشکیل شده‌اند.
بنا بر حدیثی، اگر برای کسی از قول پیامبر سخنی نقل شود که در آن
ثوابی برای عملی ذکر شده باشد و آن شخص به امید
پاداش به آن عمل کند، به وی ثواب داده خواهد شد، حتی اگر آن حدیث از
پیامبر نباشد (
تسامح در ادله سنن).
برخی مؤلفان کتاب‌های اخلاقی با استناد به این حدیث، در گردآوری احادیث اخلاقی، معمولا سخت‌گیری متداول در مطالعات
فقهی را به کار نبسته و
احادیث ضعیف و حتی
موضوع را نیز نقل کرده‌اند (برای نمونه از
اهل سنّت احیاء علوم الدین و از
شیعه تنبیه الخواطر و نزهة النواظر).
از نخستین دوران
تدوین حدیث، بخش‌هایی از کتاب‌های مهم حدیثی، هم در میان شیعیان و هم در میان اهل سنّت، به مباحث عملی و احیانآ نظری اخلاقی اختصاص یافته و کتاب‌های خاص حدیثی زیادی در موضوعات اخلاقی به نگارش درآمده است.
مثلاً در چندین باب از «کتاب العقل و الجهل»، «کتاب الایمان و الکفر»، «کتاب العشرة»، «کتاب الزیّ و التجمل» و «کتاب العقیقه»
جامع کافی،
و در بیش‌تر
خطبه‌ها و
حِکَم و
مواعظ نهج البلاغه، و در نزد اهل سنّت در ابواب ادب و استئذان
صحیح بخاری و در «کتاب الآداب» و «کتاب البر و الصلة»
صحیح مسلم بن حجاج نیشابوری،
احادیث اخلاقی فراوانی آمده است.
علاوه بر این،
محدّثان در کتاب‌های خود به جمع‌آوری احادیثِ اخلاقی، در کنار دیگر موضوعات، اقدام کرده‌اند.
شماری از این کتاب‌ها عبارت‌اند از: البر و الصلة از ابوعبداللّه
بن مبارک مروزی (متوفی ۱۸۱؛ ریاض ۱۴۱۹)؛ کتاب‌هایی با عنوان مشترک کتاب الزهد از همو (حیدرآباد، دکن ۱۳۸۶)، و وکیع
بن جرّاح (متوفی ۱۹۷؛ مدینه ۱۴۰۴)، اسد
بن موسی (متوفی ۲۱۲؛ ویسبادن ۱۳۵۵ ش/۱۹۷۶)،
احمد بن حنبل (متوفی ۲۴۱؛ بیروت ۱۳۶۰ ش/۱۹۸۱)، هناد
بن سری کوفی (متوفی ۲۴۳؛ کویت ۱۴۰۶)، و
ابن ابی عاصم شیبانی (متوفی ۲۸۷؛ قاهره ۱۴۰۸)؛ کتاب فیه معنی الزهد و المقالات و صفة الزاهدین از ابوسعید اعرابی (متوفی ۳۴۰؛ قاهره ۱۳۷۷ ش/ ۱۹۹۸)؛ ادب المفرد از ابوعبداللّه بخاری (متوفی ۲۵۶؛ بیروت ۱۴۰۹)؛ الکرم و الجود و سخاء النفوس، تألیف محمد
بن حسین برجلانی (متوفی ۲۳۸؛ بیروت ۱۴۱۲)؛ کتاب الورع از احمد
بن حنبل (بیروت ۱۴۰۹)؛ و مساوی الاخلاق و مذمومها، نوشته ابوبکر محمد
بن جعفر خرائطی (متوفی ۳۲۷؛ قاهره ۱۳۶۸ ش/ ۱۹۸۹).
عبداللّه
بن محمد
بن ابی الدنیا (متوفی ۲۸۱) نیز در بیش‌تر کتاب‌های اخلاقی خود از احادیث استفاده کرده است، از جمله در مکارم الاخلاق (ویسبادن ۱۳۵۲ ش/ ۱۹۷۳)، الاشراف فی منازل الاشراف (ریاض ۱۳۶۹ ش/۱۹۹۰)، ذم الدنیا (اورشلیم ۱۳۶۳ ش/ ۱۹۸۴) و الصمت و آداب اللسان (بیروت ۱۳۶۹ ش/ ۱۹۹۰).
در بین شیعیان نیز
راویان و
اصحاب مشهور
ائمه علیهم‌السلام (هم‌چون
ابوحمزه ثمالی،
حسین بن سعید اهوازی،
علی بن مهزیار و
علی بن فضّال) کتاب‌هایی با عنوان کتاب الزهد داشته‌اند،
طوسی که از این جمله کتاب الزهد (قم ۱۴۰۲) حسین
بن سعید اهوازی، از اصحاب
امام رضا و
امام جواد و
امام هادی علیهم‌السلام، در دست است.
در این زمینه می‌توان به کتاب المروة از تألیفات مشترک
حسین بن سعید و حسن
بن سعید اهوازی،
کتاب التجمّل و المروة از
علی بن مهزیار،
کتاب‌های محاسن الاخلاق، حقوق الاخوان و الزهد از
محمد بن مسعود عیاشی نیز اشاره کرد.
المحاسن اثر ابوجعفر
احمد بن محمد بن خالد بَرقی هم در میان آثار قدمای شیعه در این موضوع درخور توجه است.
نوع دیگری از کتاب‌های حدیثی اخلاقی، کتاب‌هایی‌اند که مؤلفان در آن‌ها احادیث راجع به
اخلاق و
رفتار و
سیره پیامبر اکرم را، با این رهیافت که آن حضرت «
اُسوه» است، جمع‌آوری کرده‌اند.
مشهورترین این آثار عبارت‌اند از:
الشمائل النبویه (بیروت ۱۳۷۹ ش/ ۲۰۰۰) تألیف
ابوعیسی ترمذی (متوفی ۲۷۹)؛
اخلاق النبی و آدابه (قاهره ۱۴۰۱؛ بیروت ۱۴۰۹)، تألیف ابومحمد
عبداللّه بن محمد اصفهانی مشهور به
ابوالشیخ (متوفی ۳۶۹)؛ و
صفة النبی صلی‌اللّه‌علیه‌و‌سلم و جمیل اخلاقه و ادبه (بیروت ۱۳۸۳ ش/۲۰۰۴)، تألیف
ضیاء الدین مقدسی (متوفی ۶۴۳).
مقدّم بر همه این منابع،
روایت مفصّل
امام حسن مجتبی علیه‌السلام از
هند بن ابی هاله (
برادر رضاعی حضرت زهرا سلاماللّه
علیها) در بیان اخلاق و رفتار
پیامبر اکرم درخور ذکر است (برای متن کامل این روایت به این منبع رجوع کنید
).
در قرن چهارم و پنجم،
ابوعبدالرحمان سلمی در آداب الصحبة (طنطا ۱۴۱۰)،
ابوبکر بیهقی در کتاب الزهدالکبیر (بیروت ۱۳۷۵ ش/۱۹۹۶) و الآداب (بیروت ۱۳۶۷ ش/ ۱۹۸۸) و
خطیب بغدادی در اقتضاء العلم العمل (بیروت و دمشق ۱۳۶۳ ش/۱۹۸۴) احادیث اخلاقی را در موضوعات گوناگون جمع‌آوری کردند.
قاضی ابوعبداللّه محمد
بن سلامه قضاعی در شهاب الاخبار یا الشهاب فی الحکم و الآثار،
کلمات قصار پیامبر اکرم را که حاوی جوامع الکلم و حکمت‌های اخلاقی فراوانی است گرد آورد و عالمان بسیاری پس از او بر آن شرح نوشتند.
هم‌چنین عنصرالمعالی در قابوس نامه حدود یازده
حدیث نبوی ذکر کرده است.
ابوحامد غزالی (متوفی ۵۰۵) یکی از مهم‌ترین و مشهورترین کتاب‌های اخلاقی در
جهان اسلام را با عنوان احیاء علوم الدین نوشت.
او در کنار
آیات قرآن و سخنان برخی
صوفیان، به
احادیث نبوی نیز بسیار توجه داشته است،
البته او در تألیف این کتاب به
سلسله سند احادیث وقعی ننهاده و احادیثی را که در کتاب‌های مختلف دیده و به مذاق او سازگار بوده در کتابش ذکر کرده است.
این کار باعث شده بر او خرده بگیرند که بر
علوم حدیث و
رجال مسلط نبوده و
احادیث ضعیف بسیاری به کتاب او راه یافته است.
ابوعبداللّه مازری (متوفی ۵۳۶)، ابن جوزی (متوفی ۵۹۹) و ابن منیر اسکندری (متوفی ۶۸۳)، در رد احیاء کتاب نوشته‌اند؛ با این همه، منتقدان منکر وجود
احادیث صحیح در
احیاء علوم الدین نیز نبوده‌اند،
چنان‌که حافظ عبدالرحیم عراقی (متوفی ۸۰۶) در المغنی عن حمل الاسفار فی الاسفار فی تخریج ما فی الاحیاء من الاخبار (قاهره ۱۳۸۳ ش/۲۰۰۴) و زَبیدی در اتحاف السادة المتقین بشرح احیاء علوم الدین (بیروت ۱۴۰۹) به تخریج احادیث احیاء علوم الدین یا شرح آن پرداخته و صحیح و ضعیف آن را مشخص کرده‌اند.
فیض کاشانی (متوفی ۱۰۹۱) نیز در
مَحَجّة البیضاء فی تهذیب الاحیاء به
تهذیب احیاء علوم الدین پرداخته و علاوه بر مناقشات محتوایی، احادیث ضعیف آن را زدوده و احادیث مورد
وثوق شیعیان را به کتاب افزوده است.
هم‌چنین در
قرن ششم،
حسن بن فضل طبرسی یکی از کتاب‌های مهم حدیثی ـ اخلاقی شیعه را با نام مکارم الاخلاق (تهران ۱۳۷۶) تألیف کرده و در آن بسیاری از احادیث راجع به
اخلاق نیکو را در ذیل ابواب دوازده‌گانه کتاب آورده است.
در قرن هفتم،
خواجه نصیرالدین طوسی در
اخلاق محتشمی، که آن را به سبک کتاب‌های حکمت عملی و احتمالاً برای
تبلیغ و
دعوت تألیف کرده، در چهل باب موضوعات اخلاقی را مدوّن و پس از ذکر
آیات مربوط به هر موضوع،
احادیث پیامبر و
اهل بیت و سخنان بزرگان و اشعار مرتبط با موضوع را نیز گرد آورده است
(برای نمونه‌ای از
احادیث در این کتاب به این منبع رجوع کنید.
سعدی شیرازی نیز در کتاب ادبی ـ اخلاقی خویش،
گلستان، با الهام از آیات و احادیث، بسیاری از مواعظ اخلاقی را بیان کرده و
علی بن ابی حفص اصفهانی (متوفی قرن هفتم) در تحفة الملوک (تهران ۱۳۸۲ ش) حدود ۶۱ حدیث نبوی را آورده است.
در قرن هشتم،
حسن بن محمد دیلمی در
ارشاد القلوب (قم ۱۴۰۹) به گردآوری مواعظ اخلاقی در احادیث و
حسن بن حسین شیعی سبزواری در
مصابیح القلوب (تهران ۱۳۷۴ ش) به شرح ۵۳ حدیث اخلاقی پیامبر اکرم پرداخت.
در قرن نهم، کمال الدین
حسین کاشفی سبزواری در الرسالةُ العَلیة فی الاحادیث النَّبویة (تهران ۱۳۶۱ ش)، که شرح چهل حدیث نبوی است، بخش زیادی از احادیث اخلاقی را ذکر کرد و در قرن دهم،
یحیی بن حسین بحرانی در شهاب الحکمة (تهران ۱۳۸۴ ش) به شرح احادیث نبوی پرداخت.
این جریان در قرن‌های سپسین تا روزگار معاصر نیز هم‌چنان ادامه یافت.
در واقع اعتقاد گردآورندگان این متون به این‌که مهم‌ترین منبع گزاره‌های اخلاقی،
وحی است مهم‌ترین عامل
تدوین آثار حدیثی ـ اخلاقی بوده است.
در عین حال، این نوع کتاب‌ها در پی عرضه یک نظام اخلاقی مبتنی بر تبیین مبادی و غایات و قواعد کلی
اخلاق اسلامی نیستند و بیش‌تر نوعی تألیف حدیثی محسوب می‌شوند.
اهمیت درون مایه اخلاقی احادیث به اندازه‌ای است که حتی در برخی کتاب‌های اخلاقی که آن‌ها را در شمار کتاب‌های
اخلاق فلسفی قلمداد کرده‌اند، گاه استناد به احادیث نبوی دیده می‌شود، از جمله در تهذیب الاخلاق
ابوعلی مسکویه (متوفی ۴۲۱)،
اخلاق ناصری نوشته خواجه نصیرالدین طوسی
و
اخلاق جلالی نوشته
جلال الدین دوانی (متوفی ۹۰۸).
(۷۴) ابن تیمیه، کتاب شرح العقیدة الاصفهانیة، چاپ ابراهیم سعیدای، ریاض ۱۴۱۵.
(۷۵) محمد
بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۷۶) احمد
بن حسین بیهقی، السنن الکبری، بیروت: دارالفکر، (بی تا).
(۷۷) محمد
بن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک
علی الصحیحین، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۰۶.
(۷۸) حِلیةُ رسول‌اللّه صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم بروایة الحسن و الحسین علیهماالسلام، اعداد محمدرضا حسینی جلالی، علوم حدیث، ش ۲۰ (رجب ـ ذیحجه ۱۴۲۷).
(۷۹) محمد
بن اسعد دوانی، اخلاق جلالی، چاپ سنگی لکهنو ۱۳۷۷/۱۹۵۷.
(۸۰) ذهبی، تاریخ الاسلام.
(۸۱) محمد زکی مبارک، الاخلاق عندالغزالی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۸۲) عبدالوهاب
بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
(۸۳) حسن
بن فضل طبرسی، مکارم الاخلاق، قم ۱۳۹۲/۱۹۷۲.
(۸۴) محمد
بن حسن طوسی، الفهرست، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۷.
(۸۵) کیکاوس
بن اسکندر عنصرالمعالی، قابوس نامه، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران ۱۳۷۱ ش.
(۸۶) کتابشناخت اخلاق اسلامی: گزارش تحلیلی میراث مکاتب اخلاق اسلامی، پدیدآورندگان: مهدی احمدپور و دیگران، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۵ ش.
(۸۷) کلینی، اصول کافی.
(۸۸) مجلسی، بحارالانوار.
(۸۹) احمد
بن محمد مسکویه، تهذیب الأخلاق و تطهیر الأعراق، چاپ حسن تمیم، بیروت (۱۳۹۸)، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
(۹۰) مسلم
بن حجاج، الجامع الصحیح، بیروت: دارالفکر، (بی تا).
(۹۱) احمد
بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
(۹۲) محمد
بن محمد نصیرالدین طوسی، اخلاق محتشمی، با سه رساله دیگر منسوب به او، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۶۱ ش.
(۹۳) محمد
بن محمد نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، چاپ مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران ۱۳۶۰ ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حدیث و اخلاق»، شماره۵۸۷۳.
