جواهر الآداب و ذخائر الشعراء و الکتاب (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«جواهر الآداب و ذخائر الشعراء و الکتاب»، تالیف
محمد بن عبد الملک اندلسی معروف به
ابن سراج (متوفی ۵۳۶ ق)، است. این اثر، به
زبان عربی و مرجعی اساسی در
نقد و
بلاغت و نثر و شعر عربی تا عصر مؤلف و به ویژه شیوه ادبای اندلس در ادب عرب می‌باشد.
در ابتدای کتاب، مقدمه تحقیقی جامع و مفصلی در ۳۸۷ صفحه و پنج باب، به قلم محقق کتاب دکتر محمد حسن قزقزان آمده است. مؤلف، مطالب کتاب را در چهار جزء و هر جزء را به صورت باب باب تنظیم کرده و تا باب ۲۷ از جزء دوم در جلد اول و باقی ابواب آن، در جلد دوم آمده است. هر یک از ابواب نیز مشتمل بر فصولی است.
نویسنده، در اثر حاضر، مرجعی جامع و ممتاز و ضروری را برای دانش پژوهان علوم مختلف ادبیات عرب فراهم آورده است؛ به گونه‌ای که هیچ پژوهش گری در نظم و نثر عرب و یا لغت و بلاغت و سایر علوم از این کتاب بی نیاز نیست. علمای
مسلمان ،
قرآن کریم را به عنوان والاترین کلام عرب محسوب داشته و در
نحو و لغت و سایر علوم به آیات
کلام الهی استشهاد کرده‌اند. در این اثر نیز به شواهد قرآنی اهمیت ویژه‌ای داده شده است. هم چنین بعضی از احادیث کتاب، از سنن ابن ماجه یا مسند احمد بن حنبل یا کتب صحاح دیگر گرفته شده است.
اکنون به اختصار به شرح مطالب کتاب می‌پردازیم:
این جزء، مشتمل بر ۴۰ باب است که از این تعداد، هفت باب در نقد ادبی و سی و سه باب دیگر در بلاغت عربی و علوم مرتبط با آن می‌باشد.
برخی از موضوعات مطرح شده در باب نقد، عبارت است از:
۱. فضیلت
شعر و منافع آن؛
۲. معایب شعر و ضررهایش؛
۳. طبقات
شعراء و مراتب آنها؛
۴. اختلاف اغراض شعراء و مذاهب آنها؛
۵. انواع شعر و ضروب آن.
در باب بلاغت نیز عناوینی مانند
استعاره ،
تمثیل ،
تشبیه ،
تجنیس ، تردید و تصدیر مورد بحث قرار گرفته است.
این جزء، مشتمل بر ۳۴ باب است که از این تعداد، ۲۱ باب در نقد و ۱۳ باب در اجتماعیات و
وطنیات است که در فهم
تراث شعری نقش مهمی دارند.
در بخش نقد، پیرامون
نسیب ،
مدیح ، افتخار، رثاء، اقتضاء،
عتاب ، انواع اخذ و سرقت و مانند آن می‌توان اطلاعات مفیدی به دست آورد. به جهت فهم شعر در اجتماعیات و وطنیات نیز ابوابی با این عناوین ارائه شده است:
۱. در وصف اخوان؛
۲. در حسن محبوب در چشم محبش؛
۳. در
حب وطن ؛
۴. در ذکر شباب؛
۵. در مهمانی‌ها؛
نویسنده، این جزء را به فن نگارش نثر اختصاص داده است. به اعتقاد محقق کتاب، ذکر باب نثر پیش از نظم، حکایت از این دارد که نزد
ابن سراج ، نثر از اهمیت بیشتری برخوردار بوده است. ابن سراج، در این جزء مطالعه‌ای ژرف در اصول
نثرنویسی به انجام رسانده و با ذکر مثال‌هایی از نثرهای فاخر عربی و عبارات سخنوران عرب، چگونگی استفاده از این متون را شرح کرده است. برخی از مباحث این جزء عبارت است از:
۱. در فضیلت
نثر و تمییز آن از شعر؛
۲. الفاظ و نیکوترین آنها؛
۳. در عیوب الفاظ؛
۴. در معانی و محاسن آن؛
۵. در سفارش‌ها و آداب مرویه از سخنوران؛
۶. در اصناف کتاب.
موضوع این جزء عبارت است از شرح اشعار ابی الطیب که به جهت راحتی استفاده به ترتیب
قافیه مرتب شده است. نویسنده، در ذیل هر بخش ابتدا اشعار خود او را تبیین و الفاظش را معنا کرده و سپس سرقت‌های ادبی او را با ذکر نام سراینده شعر آورده است.
پاورقی‌های کتاب بسیار محققانه بوده و اشکالات نسخه خطی را برطرف کرده است. بنا به گزارش محقق کتاب، ده‌ها سطر از کتاب از نسخه خطی موجود افتاده است که وی آنها را با مراجعه به منابع دیگر کامل کرده است.
تحریف و تصحیف‌های فراوانی نیز در نسخه وجود داشته و ناسخ، کلمات یا عباراتی را به نص افزوده است که به معنی اخلال شدید وارد می‌کند که همه در پاورقی ذکر شده است.
فهرست مطالب اجزای اول و دوم، در انتهای جلد اول آمده است. در پایان جلد دوم کتاب، فهرست مطالب جزء اول و دوم آمده و پس از آن، در جدولی، فهرستی از شواهد نثر و نظم ارائه شده است. در ادامه، فهرست مطالب جزء چهارم آمده است، اما فهرست جزء سوم از قلم افتاده است.
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
