تغذیه در حج
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تغذیه در حج، یکی از مباحث حج‌گزاری است که از
دوران جاهلیت شروع شده و در زمان
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و خلفای اسلامی به صورت اطعام رایگان حجاج انجام می‌گرفت؛ تا به امروز هم ادامه دارد. این مساله همیشه از طرف حکومت‌ها و مردم نیکوکار مورد توجه بوده است.
روی آوردن مردم به
خانه خدا و برگزاری
حج، مسائل متعددی همراه دارد؛ از جمله این مسائل، نحوه تغذیه و تهیه مواد خوراکی برای حج‌گزاران است. تغذیه حاجیان، در مواردی با
اطعام از سوی اهل
مکه یا دیگران بوده و در اکثر موارد، با هزینه خود حاجی و از سوی وی یا حمله‌داران یا مطوفان صورت می‌گرفته است. در این نوشته، به بررسی وضعیت تغذیه حج‌گزاران، تهیه مواد اولیه و همچنین تغذیه حاجیان در دوره معاصر، خواهیم پرداخت.
اطعام اهل مکه نسبت به حج‌گزاران و زائران خانه خدا سابقه دیرینه دارد
و سنت رفادت، در میان
عرب جاهلی، به اطعام حاجیان در طول برگزاری مناسک حج اشاره دارد.
اطعام
قصی بن کلاب جد پنجم
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)،
هاشم و دیگر افراد،
نمونه‌هایی از اطعام حج‌گزاران است.
پس از هاشم،
عبدالمطلب حاجیان را اطعام می‌کرد.
پس از او و حتی در زمان ظهور
اسلام، ابوطالب به این سنت اقدام می‌کرد.
با شکل‌گیری حکومت نبوی در مدینه و در اولین حج مسلمانان در سال نهم هجری، پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، مالی در اختیار
ابوبکر قرار داد تا حاجیان را بدان اطعام کند و در
حجة الوداع نیز حاجیان را اطعام کرد.
پس از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نیز اطعام حاجیان در
روز قربانی، تا پایان ایام حج که به طعام الموسم معروف شد، از سوی خلفا ادامه داشت.
معاویه با ایجاد خانه‌ای به نام دارالمراجل در مکه، امکانات طبخ و مواد اولیه طعام حاجیان را در آن قرار داد که علاوه بر موسم حج، در
ماه رمضان نیز اطعام می‌کرد.
سنت اطعام در ایام حج، تا اوائل قرن دهم هجری، میان حاکمان اسلامی ادامه داشت.
کردی سنت اطعام را تا زمان
فاسی (۸۳۲ق) رایج می‌داند
و
نهروانی (م
۹۹۰ق) ضمن گزارش اطعام عبدالباسط (م. ۸۵۱ق) از صاحب‌منصبان دولت ظاهریان-نسبت به حاجیان در طی مسیر
مصر به مکه و مدت اقامت در مکه و هنگام بازگشت،
از عدم انجام سنت اطعام در زمان خود یاد کرده و از زمان انقطاع آن اظهار بی‌اطلاعی می‌کند.
برخی معتقدند از قرن نهم، به جهت سهولت راه‌ها و کثرت حج‌گزاران، تغذیه حجاج در مقابل اخذ اجرت بر عهده مطوفین قرار گرفت.
در برخی موارد، حکومت یا خیرین، اسکان حج‌گزاران را تکفل می‌کردند و تغذیه ایشان را نیز بر عهده می‌گرفتند.
وقفیات متعددی نیز برای تغذیه خاص یا عموم در نظر گرفته می‌شد.
برخی مناطق و کشورها نیز، برای اطعام و اسکان حج‌گزاران
فقیر منطقه خود صدقاتی را در نظر می‌گرفتند.
در مدینه، از زمان پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تا عصر خلفاء، توزیع غذا میان مسافران فقیر رایج بود. با افزایش تعداد این افراد، حاکمان مدینه، با جمع‌آوری صدقات و تبرعات کشاورزان مدینه، فقرا را در مدت زیارت مرقد نبوی تغذیه می‌کردند. به مرور این امر به اداره ضیافت نبوی (دارالضیافة النبویة) واگذار شد و با کاهش صدقات و درآمد آن، تغذیه زائران فقیر مدینه نیز سامان خود را از دست داد.
در مقاطعی از دوره عثمانی در مدینه، از طرف سلطان، شوربا،
برنج، زرده و عاشورا (نوعی آش که همه ساله به مناسبت روز دهم محرم طبخ می‌شد) میان حجاج تقسیم می‌گردید.
گذشته از اطعام رایگان حج‌گزاران، تهیه خوراک، همانند تهیه
چادر و
خدمتکار و دیگر نیازمندی‌ها از سوی خود حاجی انجام می‌گردید یا در مواردی، طی قراردادی، به حمله‌داران واگذار می‌شد.
که تقریباً شکل ثابتی در دوره‌های مختلف داشته است و با توجه به مستطیع بودن حج‌گزار، مشکل خاصی به جز مشکلات عمومی تغذیه وجود نداشت.
از مشکلات تغذیه حج‌گزاران، بهداشت نامناسب غذاها و غذاخوری‌ها بود. بر اساس گزارش‌ها، حتی در سده اخیر نیز وضعیت غذاخوری‌ها بهداشتی نبود و حاجیان ناچار بودند بیشتر غذا را خودشان، بدون
گوشت و به صورت آماده، بسته‌بندی کنند و همراه داشته باشند.
همچنین کاهش نقدینگی حج‌گزار و کاهش آذوقه مناسب در
حرمین که متقابلاً موجب کاسته شدن از کیفیت غذا و مشکلات بهداشتی آن می‌گردید، زمینه ضعف و
بیماری حاجی را فراهم می‌ساخت.
از همین رو در سفرنامه‌ها به قاصدان حج، اموری همانند تقویت جسمانی، اطمینان از سلامت و طاقت حج‌گزار، گرفتن برنامه غدایی مناسب طبع توصیه شده است.
مسئله تهیه آذوقه و تسهیل دسترسی به آذوقه و مواد اولیه غدایی، مانند
گندم در حرمین، همواره مورد توجه بوده است؛ چنان‌که برخی دلالی طعام در مکه را مصداق احتکار دانسته‌اند.
با توجه به کم بودن کشاورزی در قرون اولیه در حرمین، تجارت آذوقه و مواد غذایی از جمله گندم، شغل برخی از مردمان حرمین بود.
همچنین در دوره‌های مختلف نیز ارسال مواد اولیه غذایی از سوی حاکمان مناطق مختلف یا حکومت مرکزی گزارش شده
و موقوفات و صدقات، از ممالک مختلفی مانند مصر
از سوی ممالیک (اواسط قرن هفتم تا سال
۹۲۲ق)،
ایوبیان (حک:
۵۶۶ق-
۶۴۷ق)،
عثمانیان (حک:
۶۹۹ق-
۱۳۴۲ق)
همچون
سلطان مراد عثمانی،
و
سلطان سلیم عثمانی وقف و جهت عموم اهل مکه
یا فقرای آن شهر،
ارسال می‌گردید. آذوقه‌های ارسالی، در دوره‌های مختلف، به عناوینی چون دشیشه
و گندم مرادیه
شهرت یافته است. علاوه بر این موارد، در سال
۵۹۷ق صلاح‌الدین
ایوبی، در سال ۷۲۱ق. ناصر محمد بن قلاوون، و در سال
۷۶۶ق ملک منصور، امیران مکه را از دریافت مالیات از حج‌گزاران منع کردند و در عوض، همه ساله، معادل ارزش آن، گندم به مکه ارسال می‌داشتند.
هر چند آذوقه‌های ارسالی الزاماً برای مصرف حاجیان نبوده ولی موجب وفور فراوانی مواد غذایی در حرمین می‌گردید.
علاوه بر این، خود حج‌گزاران نیز بخشی از آذوقه خود را برای مسیر و اقامت در حرمین همراه می‌آوردند. از همین رو حاجیان، در توصیه به حج‌گزاران و در سفرنامه‌های خود، سفارشات خاصی، از جمله همراه داشتن مایعات و میوه‌جات پخته (کمپوت)، آب لیمو، نان خشک و کم‌روغن دارند.
برخی نیز همراه داشتن مواد غذایی بیشتری همانند
برنج، آلوی خشک،
روغن،
قند و
شکر،
عدس، باقالی و سبزی خشک،
نمک و ادویه، آب لیمو و لیمو عمانی، آب نبات لب‌ترش، سرکه شیره و
سکنجبین را نیز به حاجی توصیه می‌کردند.
طی سده‌های ۱۱ و ۱۲ ق.،
کشاورزی و تولید گندم، در مناطق مختلف
عربستان، از جمله مدینه رایج گردید و در کنار
خرما، یکی از محصولات اصلی این منطقه به شمار می‌رفت.
در دوره معاصر، تولید گندم در عربستان رشد یافته و در سال ۲۰۰۳م. به ۵/۳ میلیون تن رسید.
در عین حال، دولت عربستان، برای تهیه مواد اولیه خوراکی و تغذیه شهروندان خود و حج‌گزاران، اقدام به واردات منظم مواد اولیه و مصنوعات غذایی کرد. بر اساس آمار وزارت اقتصاد و دارایی عربستان، از سال ۲۰۰۰م. تا سال ۲۰۱۰ م. واردات مواد غذایی این کشور بالغ بر ۵۲۷/۴۷۸ میلیون ریال سعودی بود. این رقم در سال ۲۰۱۱م. ده درصد نیز رشد داشته است.
هرچند گزارش‌هایی از فراوانی طعام و آذوقه، در موسم حج، در دوره‌های مختلف نقل شده است،
در عین حال وقوع قحطی در مکه، در برخی سال‌ها، تهیه آذوقه حاجیان را با مشکلات جدی مواجه می‌ساخت؛ از جمله در سال‌های
۷۶ق،
ق۲۵۱،
۲۶۰ق،
ق۲۶۶،
ق۲۶۸،
ق۴۴۰ و
۴۴۷ق که موجب افزایش قیمت و
نایاب شدن
نان و مواد غدایی دیگر شد.
جنگ حکومت‌ها یا درگیری داخلی در حرمین نیز موجب کمبود و گرانی می‌گردید.
اطلاع از کمبود آذوقه در مدینه، بعضاً موجب می‌گردید تا حج‌گزاران، پس از حج، از زیارت مدینه منصرف شده، به وطن خود بازگردنند.
تغذیه حج‌گزاران ایرانی در دوره اخیر، عمدتاً بر عهده کاروان‌ها بوده است.
با سامان‌یابی حج‌گزاری ایرانیان، این امر از جنبه‌های مختلف مورد نظارت قرار گرفت. حتی در اوایل شکل‌گیری
سازمان حج، تغذیه توسط کاروان‌ها و مدیران آن صورت می‌گرفت و سازمان حج بر این امر نظارت می‌کرد؛ از جمله واحد تغذیه و تدارکات با ۱۰ نفر نیرو در مکه و ۵ نفر در مدینه، بر توزیع تدارکات نظارت کرده و به کنترل کمی و کیفی کالاها، بررسی و مقایسه نرخ روزانه میوه در میادین شهرهای مکه و مدینه، به منظور کنترل هزینه‌های مدیران کاروان‌ها می‌پرداختند.
در این میان، به بهداشت تغذیه بیشتر توجه می‌شد و سازمان حج، با انتشار جزوات با محوریت مسائل بهداشتی و تغذیه، به هدایت زائران می‌پرداخت.
در سال‌های بعد، سازمان حج و زیارت، کالاهای مورد نیاز حجاج را توسط یک هیئت منتخب از عربستان یا دیگر کشورها تهیه و میان کاروان‌ها توزیع می‌کرد. در مرحله بعد با تشکیل کمیسیونی به نام کمیسیون خرید، این امر انسجام بیشتری پیدا کرد.
همه ساله، پس از اتمام عملیات حج، کمیسیون خرید تدارکات حج، با حضور نمایندگانی از بعثه مقام معظم رهبری و سازمان حج و زیارت، تشکیل می‌گردد و با نظر متخصصان امر
بهداشت و تغذیه، به تدوین برنامه غذایی و تدارک اقلام مورد نیاز برای حج سال آینده، می‌پردازد.
آسیب‌شناسی تدارکات سال قبل، جلسات کارشناسی با متخصصین تغذیه و مدیران آشپزخانه‌ها، تطابق با ذائقه عموم زائران، تناسب با شرایط آب و هوایی عربستان در برنامه تغذیه حجاج در نظر گرفته می‌شود.
مسئله تغذیه در دو بعد تهیه مواد اولیه و طبخ غذا مورد توجه است. در بعد تهیه و تدارک اقلام غذایی، برخی اقلام مصرفی حج‌گزاران از ایران تهیه و ارسال می‌شود و کالاهایی که مصرف روزانه دارند، مثل نان، سبزیجات،
میوه و تخم مرغ، از محل تنخواه ارزی، خریداری می‌شوند. کالاهای اساسی، مانند
مرغ، فیله مرغ،
ماهی، کره، لبنیات، برنج، آبمیوه، نوشابه و
روغن نیز با انجام مناقصه، تهیه می‌گردد.
برخی سال‌ها نیز این مواد، از ایران وارد عربستان می‌شود.
در سال‌های مختلف، سقف اعتبار خرید سرانه کالا از ایران یا عربستان، متفاوت تعیین می‌شده است.
این اقلام، از طریق چهار انبار در شهر مکه سابقاً به کاروان‌ها،
و در سال‌های اخیر، به آشپزخانه‌های منطقه‌ای و متمرکز توزیع می‌گردد.
در شهر مدینه نیز انبار کالاهای خوراکی، مناطق سه‌گانه را پوشش می‌دهند.
مسئله طبخ غذا نیز تا سال ۱۳۸۰ ش.، از سوی مدیران کاروان‌ها و در هتل‌های محل اقامت ایشان، صورت می‌گرفت.
طرح تغذیه متمرکز از سال ۱۳۷۰ ش. در سازمان حج و زیارت مطرح بود و در سال ۱۳۸۰ش. که دولت عربستان، طبخ غذا در محل هتل‌ها را ممنوع کرد،
این طرح عملیاتی گردید. آشپزخانه متمرکز، دارای فواید متعددی همچون ارتقای کیفیت بهداشتی، صرفه‌جویی در نیروی انسانی و هزینه، و برنامه غذایی یکسان کاروان‌های حج است. تا سال ۱۳۸۵ش.، به تدریج، تهیه غذای تمام کاروان‌ها در شهر مدینه، از طریق دو آشپزخانه متمرکز، طبخ و توزیع می‌شد. در شهر مکه نیز این اقدام آغاز شد و تا سال ۱۳۸۳ش. بیش از ۵۲%
و در سال ۱۳۸۴ش. ۷۰% زائران و امروزه، کلیه حج‌گزاران در مکه، از تغذیه متمرکز بهره‌مند گردیده‌اند.
تغذیه حج‌گزاران ایرانی در
مشاعر و
عرفات نیز از سوی سازمان حج و زیارت تهیه می‌گردد.
علاوه بر آشپزخانه متمرکز، از غذای آماده بسته‌بندی شده در ایران نیز برای تغذیه حج‌گزاران، در
ایام تشریق و مسافرت‌های بین مکه و مدینه، استفاده می‌گردد.
دو معاونت تغذیه، در ستادهای سازمان حج و زیارت، در مکه و مدینه، فعالیت می‌نمایند
و دارای ساختاری شامل مدیر، معاون، پزشک مسئول بهداشت، مسئول تغذیه، بخش اداری، بخش توزیع و گروه‌های مختلف پخت است.
این آشپزخانه‌ها از شیوه پخت صنعتی استفاده می‌کنند و با به کارگیری ۱۳۵ پرسنل در مدینه و ۳۴۰ نفر در مکه،
طی فرآیندی منظم به تهیه غذای حج‌گزاران می‌پردازند.
توزیع غذای گرم در هیترهای مخصوص، از مراحل پیچیده آشپزخانه متمرکز است که حدود سه ساعت طول می‌کشد.
سازمان حج و زیارت جمهوری اسلامی ایران، علاوه بر رعایت اصول بهداشی و مقررات مصوب در این زمینه، توافقات خاصی نیز با کشور عربستان دارد. بر اساس این توافقات، انعقاد هرگونه قرارداد تغذیه یا تهیه مواد غذایی، مگر با مؤسسات و شرکت‌های سعودی، مجاز و واجد شرایط بهداشتی و با هماهنگی شهرداری‌های
مکه معظمه،
مدینه منوره و
جدّه ممنوع است و دست‌اندرکاران تهیه، پخت و سرو غذا، باید مورد معاینات قرارگیرند و گواهی‌نامه انجام معاینات پزشکی را از شهرداری
حرمین دریافت کنند.
میان کشورهای اسلامی،
جمهوری اسلامی ایران، تنها کشوری است که تغذیه و تدارکات حجاج، همانند تهیه مسکن، حمل و نقل، امور پزشکی و ارشاد، به صورت متمرکز صورت می‌گیرد.
تغذیه زائران سایر کشورها شیوه‌های گوناگونی دارد. در برخی کشورها، امور تغذیه بر عهده دولت است و برخی کشورها، شرکت‌های سیاحتی و گاه خود افراد عهده‌دار تهیه غذا هستند.
در برخی ایام حج، تغذیه رایگان از سوی خیرین یا برخی مؤسسات صورت می‌گیرد که معمولاً با ازدحام مواجه می‌گردد.
همچنین طی سال‌های اخیر، سنت مرسوم
افطاری دادن در حرمین، شکل منظمی به خود گرفته و در رمضان سال
۱۳۴۳ق/۱۳۹۲ش. طولانی‌ترین سفره افطار در ماه مبارک رمضان، برای عموم حج‌گزاران، در مسجدالحرام برقرار گردید و میلون‌ها نفر، با بسته‌های غذایی آماده، شامل
شیر،
خرما،
نان و نوشیدنی، پذیرایی می‌شوند.
۱. اتحاف الوری: عمر بن محمد بن فهد (م۸۸۵ق)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة‌ام القری، ۱۴۰۸ق.
۲. اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه: فاکهی (م۲۷۹ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق.
۳. اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار: محمد بن عبدالله ازرقی (م۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق.
۴. الارج المسکی فی التاریخ المکی:
علی بن عبدالقادر طبری (م۱۰۷۰ق)، تصحیح اشرف احمد جمال، مکه، مکتبه التجاریه، ۱۴۱۶ق.
۵. الاعلام باعلام بیت الله الحرام: محمد بن احمد نهروالی (م۹۹۰ق)، تحقیق سعید عبدالفتاح و هشام عبدالعزیز عطا، مکه، مکتبة التجاریة مصطفی احمد الباز، ۱۴۱۶ق.
۶. با کاروان صفا در سال ۸۲: رسول جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۸۲ش.
۷. با کاروان عشق در سال ۷۲: رسول جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۷۲ش.
۸. البدایة و النهایة فی التاریخ: اسماعیل بن عمر بن کثیر (۷۰۰-۷۷۴ق)، بیروت، مکتبة المعارف، ۱۴۱۱ق.
۹. بسوی خدا میرویم: سید محمود طالقانی، تهران، مشعر، ۱۳۸۱ش.
۱۰. بهجة النفوس و الاسرار: عبدالله مرجانی (م۶۹۹ق)، به کوشش محمد عبدالوهاب، بیروت، دار الغرب الاسلامی، ۲۰۰۲م.
۱۱. التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم: محمد.
۱۲. تاریخ مکة المشرفة و المسجدالحرام و المدینة الشریفة و القبر الشریف: محمد بن ضیاء (م۸۵۴ق)، به کوشش علاء الازهری و ایمن الازهری، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۴ق.
۱۳. تاریخ مکه، دراسات فی السیاسه و العلم و الاجتماع و العمران: احمد سباعی (م۱۴۰۴ق)، مکه، مطبوعات نادی مکة الثقافی، ۱۴۰۴ق.
۱۴. التدوین فی اخبار القزوین: عبدالکریم رافعی قزوینی (م. قرن۶ق)، به کوشش عزیزالله العطاردی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق.
۱۵. حج (رضایی): یوسف رضایی، تهران، مشعر، ۱۳۸۵ش.
۱۶. حج ۲۵: گزارشی از حج‌گزاری سال ۱۴۲۵ قمری برابر با سال ۱۳۸۳ شمسی، رضا مختاری، تهران، مشعر، ۱۳۸۴ش.
۱۷. حج ۲۶: گزارش حج سال ۱۴۲۶ قمری برابر سال ۱۳۸۴ شمسی، محمد حسین رجبی، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
۱۸. حج ۲۷: گزارش حج‌گزاری ایرانیان در موسم حج سال ۱۴۲۷ هجری قمری آذر و دی ۱۳۸۵ شمسی، حسن مهدویان، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
اک حج ۲۸: (گزارشی از حج‌گزاری سال ۱۴۲۸ق): رضا بابایی و
علی‌اکبر جوانفکر، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش.
۲۰. حج ۲۹: گزارش حج سال ۱۴۲۹ه. ق، حجت الله بیات و سید حسین اسحاقی، تهران، مشعر، ۱۳۸۸ش.
۲۱. حج ۳۰: گزارشی از حج‌گزاری سال ۱۴۳۰ق. برابر با سال ۱۳۸۸ش.، سید جواد ورعی و جواد منصوری، تهران، مشعر، ۱۳۹۰ش.
۲۲. الحج و العمره (مجلة شهریه): وازرة الحج، ریاض.
۲۳. حجاز در صدر اسلام: صالح احمد
العلی، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، مشعر، ۱۳۷۵ش.
۲۴. خلاصة الکلام فی بیان امراء البلد الحرام: احمد بن زینی دهلان (م۱۳۰۴ق)، مصر، المطبعة الخیریه، ۱۳۰۵ق.
۲۵. داستان باریافتگان: میر سید احمد هدایتی، به کوشش قاضی عسکر، تهران، مشعر، ۱۳۸۴ش.
۲۶. در حریم حرم: جواد محدثی، تهران، مشعر، ۱۳۷۵ش.
۲۷. الرحلة الحجازیه: اولیا چلبی، ترجمه احمد مرسی، قاهره، دار الوفاق العربیه، ۱۹۹۹م.
۲۸. الرحلة السریة للعقید الروسی: عبدالعزیز دولتشین، بیروت، الدارالعربیة للموسوعات، ۱۴۲۸ق.
۲۹. سفرنامه حجاز (الرحلة الحجازیه): محمد لبیب بتونی، ترجمه‌هادی انصاری، تهران، مشعر، ۱۳۸۱ش.
۳۰. سفرنامه میرزا داوود وزیر وظایف: میرزا داود وزیر وظایف (م۱۳۲۷ق)، سید
علی قاضی عسکر، تهران، مشعر، ۱۳۸۱ش.
۳۱. سمط النجوم العوالی فی ابناء الاوائل و التوالی: عبدالملک بن حسین عصامی (م۱۱۱۱ق)، به کوشش
علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق.
۳۲. السیرة الحلبیه:
نورالدین علی بن احمد حلبی (م۱۰۴۴ق)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۰ق.
۳۳. شفاء الغرام باخبار البلد الحرام: محمد بن احمد تقی فاسی (م۸۳۲ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق.
۳۴. طاهر الکردی: تصحیح عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق.
۳۵. الطبقات الکبری: محمد بن سعد (م۲۳۰ق)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.
۳۶. مثیر الغرام الساکن الی اشرف الاماکن: عبدالرحمن بن جوزی (م۵۹۷ق) به کوشش الذهبی، قاهره، دار الحدیث، ۱۴۱۵ق.
۳۷. مرآة الحرمین: ابراهیم رفعت باشا (م۱۳۵۳ق)، قم، المطبعة العلمیه، ۱۳۴۴ق.
۳۸. مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی: محمدرضا فرهنگ و جعفر خلیلی، تهران، تهران، مشعر، ۱۳۸۴ش.
۳۹. منائح الکرم فی اخبار مکة و البیت و ولاة الحرم:
علی بن تاج‌الدین سنجاری (م۱۱۲۵ق)، تحقیق جمیل عبدالله محمد مصری، مکه، جامعة‌ام القری، ۱۴۱۹ق.
۴۰. موسوعة مرآة الحرمین الشریفین و جزیرة العرب:
ایوب پاشا صبری (م۱۳۰۷ق)، القاهره، دار الآفاق العربیه، ۱۴۲۴ق.
۴۱. موسوعة مکة المکرمة و المدینة المنوره: احمد زکی یمانی، مصر، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۹ق.
۴۲. میقات حج (فصلنامه): تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
www.shafaqna.com/persian/other services/countries/saudi -arabia/item/۴۷۹۳۰
•
ابوذر جعفری، دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله «الحج الی بیت الله الحرام»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۱/۸/۱۴.
