ترور محمدرضا پهلوی 1344
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ترور ناکام محمدرضا پهلوی، در تاریخ ۲۱ فروردین ۱۳۴۴ در کاخ مرمر توسط فردی به نام رضا شمس‌آبادی واقع شد. این ترور در تداوم ابراز
خشم و مبارزه عمومی ملت از سیاست
های رژیم پهلوی و بعد از
ترور اول محمدرضا پهلوی در ۱۵ بهمن ۱۳۲۷ در
دانشگاه تهران به وقوع پیوست.
حادثه ترور ناکام دوم محمدرضا شاه در شرایطی رخ داد که همگان می‌پنداشتند که رژیم به نوعی ثبات نسبی رسیده است، اما این رویداد نشان داد مردم عمیقاً از رژیم پهلوی ناراضی هستند و
محمدرضا پهلوی حتی در کاخ خودش هم امنیت ندارد و موضوع ثبات رژیم پهلوی را به چالش کشید.
این حادثه واکنش
های متفاوتی را در عرصه
های داخلی و خارجی به وجود آورد. در عرصه داخلی نحوه برخورد
ساواک با این حادثه، واکنش احزاب و گروه
های سیاسی و در عرصه خارجی، واکنش شخصیت‌ها و کشورهای مختلف قابل توجه است.
حادثه ترور دوم محمدرضا شاه در شرایطی رخ داد که قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ به شدت سرکوب شده بود و بعد از آن عاملان ترور
حسنعلی منصور، نخست‌وزیر دستگیر و
اعدام شده بودند و همگان می‌پنداشتند که رژیم به نوعی ثبات نسبی رسیده است، اما این رویداد نشان داد مردم عمیقاً از
رژیم پهلوی ناراضی هستند و
محمدرضا شاه حتی در کاخ خودش هم امنیت ندارد و موضوع ثبات رژیم پهلوی را به چالش کشید. با این حادثه جهانیان دریافتند که شاه نه تنها در عرصه داخلی مقبولیتی ندارد بلکه آنچه از
انقلاب سفید،
تمدن، پیشرفت و علاقه مردم به نظام پهلوی می‌گوید، یک بلوف سیاسی بیش نیست. با این وجود، این رویداد هنوز در کتاب
های تاریخی و مطبوعات کمتر مورد کالبدشکافی و کندوکاو جدی قرار گرفته و زوایای مختلف آن با گذشت چهار دهه از پیروزی انقلاب اسلامی مورد مداقه قرار نگرفته است. پیرامون سوءقصد به محمدرضا پهلوی در کاخ مرمر نظریات مختلفی توسط محققان و تحلیلگران مسائل ایران مطرح شده است و هر یک از این محققان و تحلیلگران بر یکی از ابعاد وقوع این حادثه تاکید دارند.
حدود پنج ماه از
تبعید امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه) به
ترکیه به دلیل مخالفت با تصویب
لایحه کاپیتولاسیون در ۲۱ مهر ۱۳۴۳ و افشاگری
های ایشان در مورد این لایحه می‌گذشت و محمدرضا شاه احساس آسودگی خاطر می‌کرد، اما چیزی نگذشت که این ثبات نسبی در روز ۲۱ فروردین ۱۳۴۴ ش در کاخ مرمر به هم ریخت. در این روز سرباز وظیفه‌ای به نام رضا شمس‌آبادی که یکی از افراد گارد سلطنتی و در کاخ مرمر مامور نگهبانی بود، محمدرضا پهلوی را هنگامی که از اتومبیل در مقابل سرسرای کاخ پیاده شد به رگبار مسلسل بست. شاه با شتاب خود را به داخل ساختمان رساند ولی دو تن از درجه‌داران محافظ او به نام
های استوار محمدعلی باباییان و آیت لشکری مورد اصابت گلوله رضا شمس‌آبادی قرار گرفتند و کشته شدند. خود شمس‌آبادی نیز با گلوله درجه‌داری به نام گروهبان ساری اصلانی کشته شد.
شدت این تیراندازی آنقدر زیاد بود که شاه بعدها در مصاحبه با خبرنگار فرانسوی لوموند گفت: «احساس من این بود که پنجاه نفر به طرف من تیر می‌انداختند. زیرا تیراندازی واقعاً شدید بود».
فرح پهلوی که از این خبر بسیار شوکه شده بود خاطره آن روز را چنین تعریف می‌کند: «روز ۲۱ فروردین ماه ۱۳۴۴ که اولین سال ولادت فرحناز و سه سال و نیمی رضا را جشن می‌گرفتیم، همسر و پسرم به‌طرز معجزه‌آسایی از یک سوءقصد جان سالم به در بردند. پسرم هر روز صبح پادشاه را تا دفتر او در کاخ همراهی می‌کرد و عادت داشتند دست در دست هم پیاده این راه را طی کنند. صبح ۲۱ فروردین، رضا استثنائاً پدرش را همراهی نکرد، زیرا قرار بود به خواست مربی خودش از شاگرد جدیدی که به مدرسه کاخ می‌آمد استقبال کند. بنابراین پادشاه به رغم کوتاهی راه، با اتومبیل به کاخ مرمر رفت. همین‌که به کاخ رسید یکی از سربازانی که نگهبانی کاخ را به‌عهده داشت به‌سوی اتومبیل تیراندازی کرد. بر اساس شهادت پیشخدمت مخصوص و مامورین امنیتی، همسرم بدون توجه به این واقعه از اتومبیل پیاده شده وارد سرسرای کاخ شد. در تمام این مدت سرباز به تیراندازی خود ادامه می‌داد. دو نگهبانی که معمولاَ در دو سوی در ورودی کاخ پاسداری می‌کردند به محض شلیک نخستین گلوله فرار کرده بودند. پیشخدمت مخصوص سعی کرد بعد از ورود پادشاه به کاخ درها را ببندد ولی تیر به دستش اصابت کرد. سرباز مهاجم همسرم را تا دفترش دنبال کرد تا این‌که نگهبانان درون کاخ متوجه جریان شدند و متقابلاَ شلیک کردند. در این تیراندازی شدید دو تن از مامورین امنیتی، گروهبان آیت لشکری و گروهبان محمدعلی باباییان از پای درآمدند و ضارب نیز کشته شد».
نخست سعی شد از علنی شدن حادثه جلوگیری به‌عمل آید، خبر روزنامه
های عصر روز ۲۱ فروردین حاکی از نزاع چند سرباز در کاخ مرمر بود که منجر به تیراندازی و قتل سه نفر شده بود. روز بعد روزنامه‌ها خبر دادند که هنگامی که محمدرضا پهلوی عازم دفتر کارش بوده است، یک سرباز وظیفه به‌علت جنون آنی به او تیراندازی کرده است و در نتیجه باغبان و دو تن از ماموران کشته شدند. دولت در مورد حادثه کاخ مرمر، چهارده تن را به اتهام کوشش در انجام سوءقصد به جان شاه بازداشت و محاکمه کرد. اما دادستانی ارتش نتوانست ادعای خود را در مورد رابطه
بین دستگیرشدگان و رضا شمس‌آبادی به اثبات برساند. میانگین سن دستگیرشدگان ۲۷ سال بود. همگی به خانواده
های متوسط تعلق داشتند، نیمی از آنها معلم و دانشجو بودند و بیشترشان از ایدئولوژی
مارکسیسم –
لنینیسم طرفداری می‌کردند.
اما آنچه باید در مورد این واقعه گفت، این است که ترور شاه درست در زمانی صورت گرفت که احزاب و گروه
های سیاسی مختلف با تسلیم یا سکوت در برابر هیئت حاکمه رژیم پهلوی بر اختناق روز افزون در کشور مهر تایید گذاشته بودند. به‌همین خاطر بود که محمدرضا پهلوی فکر می‌کرد که نه‌تنها
قیام ۱۵ خرداد بلکه هر حرکت دیگری به کلی خاموش شده و او همچنان خواهد توانست به سلطه خود بر این ملت ادامه دهد. اما ترور وی هرچند ناموفق بود اما این واقعیت را آشکار ساخت که شعله
های نهضت ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ گذشته از آنکه خاموش نشده، بلکه روز به روز شعله‌ورتر هم می‌شود. همچنین ترور شاه استراتژی جدید برخی از مبارزان سیاسی را به‌منظور مخالفت با رژیم پهلوی نشان داد. آنها با شناخت بهتری از ماهیت رژیم پهلوی دریافتند که برای براندازی رژیم، جنبه
های تئوریک دیگر کاربردی ندارد و باید به‌طور قهرآمیز در برابر آن ایستاد.
رضا شمس‌آبادی در سال ۱۳۱۹ش در روستای شمس‌آباد در حاشیۀ کویر
کاشان در خانواده‌ای مذهبی، اما بسیار فقیر به دنیا آمد. در ۱۰ سالگی مجبور شد همراه خانواده‌اش به کاشان مهاجرت کند و به‌عنوان کارگر در کارخانه بافندگی آن شهر مشغول به کار شود. در سال ۱۳۳۹ وارد عرصه فعالیت
های سیاسی شد و به عضویت حزب مردم ایران از احزاب وابسته به
جبهه ملی درآمد. هرچند وی از عضویت در این حزب به‌دلیل پذیرش سلطنت محمدرضا پهلوی از سوی این حزب راضی نبود و روح سرکشش او را در مبارزه با رژیم پهلوی آرام نمی‌کرد. شمس‌آبادی فردی مذهبی بود که به پایبندی به عبادات شناخته می‌شد و در اجتماعات مذهبی حضور فعالانه داشت. همچنین او در قیام ۱۵ خرداد نیز در پخش اعلامیه
های امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه) در کاشان مشارکت کرده بود. قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ و اعدام انقلابی حسنعلی منصور توسط
محمد بخارایی و یارانش در هیئت
های مؤتلفه اسلامی در اول بهمن ۱۳۴۳، شمس‌آبادی را شدیداً تحت تاثیر قرار داد. به‌همین خاطر با اصرار خود داوطلبانه به سربازی رفت و پس از مدتی جزو محافظین گارد سلطنتی شد و با تیراندازی درصدد کشتن محمدرضا پهلوی برآمد که خودش نیز به شهادت رسید. محل دفن پیکر او هیچگاه معلوم نشد، اما هم‌اکنون سنگ یادبود او در «ام‌ام‌زاده محمد ب‌ن زی‌د» نوش آباد و نیز گلزار شهدای کاشان نصب شده است.
درباره شمس‌آبادی نوشته‌اند در سال ۱۳۴۰ زمانی که
علی امینی، نخست‌وزیر وقت به کاشان رفته بود او شیشه اسیدی به طرف اتومبیل حامل نخست‌وزیر پرتاب می‌کند. از سوی دیگر شمس‌آبادی با حمله به وسیله تخم‌مرغ و سنگ به شعبان جعفری یا همان شعبان بی‌مخ در کاشان نشان داد که روح ضد‌سلطنتی‌اش به این سادگی‌ها آرام نخواهد گرفت. به‌همین دلیل ساده نیز با آنکه به علت مرگ پدر و بی‌سرپرستی مادرش سه دوره از خدمت سربازی معاف شده بود، اما با اصرار و کوشش فراوان و به‌طور داوطلبانه به سربازی رفت. رفتن به سربازی و نشان دادن شایستگی از خود باعث شد وارد گارد شاهنشاهی شده و برای پاسداری از شاه به کاخ مرمر فرستاده شود. درباره شمس‌آبادی نوشته‌اند که قبل از سوءقصد به محمدرضا پهلوی قصد داشته دوایت آیزنهاور، رئیس‌جمهور وقت
آمریکا و حبیب بورقیبه، رئیس‌جمهور
تونس را در سفر به ایران ترور کند که هر بار به دلایلی این اتفاق نیفتاد.
ترور محمدرضا پهلوی در کاخ مرمر بازتاب‌ها و واکنش
های متفاوتی را در عرصه داخلی در میان اقشار و گروه
های مختلف مردمی و نهادها و شخصیت
های دولتی به دنبال داشت. از جمله این واکنش‌ها و بازتاب‌ها می‌توان به نحوه برخورد
ساواک و دستگاه
های امنیتی و مطبوعات دولتی، احزاب و جمعیت
های سیاسی، شخصیت
های سیاسی رژیم پهلوی و افکار عمومی جامعه اشاره کرد. در این‌جا به‌طور مختصر به این واکنش‌ها و بازتاب‌ها اشاره‌ای خواهیم داشت.
ترور محمدرضا پهلوی شاید نگاه‌ها را بیشتر به ضعف نهادهای امنیتی رژیم پهلوی در پیش
بینی و جلوگیری از این حادثه معطوف ساخت. بنابراین پس از آن حادثه و صدور اوامری دایر به کشف و تعقیب عاملان، هیئتی مرکب از نمایندگان اداره دادرسی ارتش، گارد شاهنشاهی، اداره دوم ستاد بزرگ ارتشتاران و ساواک مامور رسیدگی به حادثه مذکور شدند و چون عامل سوءقصد به شاه سرباز وظیفه‌ای بود که در لباس سربازی دست به چنین اقدامی زده بود لذا تعقیب موضوع ابتدا از طریق سازمان ضد اطلاعات ارتش شروع شد که پس از انجام یک سلسله بازجویی‌ها نظر به این‌که کلیه دستگیرشدگان غیرنظامی بودند و تعدادی از آنان مبادرت به تشکیل هسته‌ای با مرام
کمونیستی کرده بودند لذا پرونده جهت ادامه به ساواک سپرده شد.
در ابتدا با سانسور خبری توسط رژیم شاه اخبار این رویداد در لحظات اول منتشر نشد و فقط عوامل گارد و حاضران در کاخ و افراد سطح بالای ساواک از این ماجرا تا حدودی که به کارشان مربوط می‌شد، اطلاع حاصل کردند. اما صدای تیراندازی شدید، با توجه به موقعیت کاخ مرمر که در وسط شهر قرار داشت، مردم را متوجه کرده بود که خبرهایی هست. بنابراین رژیم به ناچار به روش قطره‌چکانی شروع به اطلاع‌رسانی کرد. در این اطلاع‌رسانی هم آنچه به اطلاع عوامل درجه اول رژیم رسید با آنچه که روزنامه‌ها به اطلاع مردم رساندند متفاوت بود.
از آن‌جا که این رویداد شایعات زیادی را در میان مردم به دنبال داشت و رژیم از تبعات منفی این شایعات نگران بود، در تاریخ ۴/ ۲/ ۴۴ یعنی دو هفته پس از حادثه ترور، ساواک سه خبر کوتاه مکتوب را با یک محتوا و اندکی متفاوت در عبارات، برای سه رسانه مهم کشور یعنی رادیو تهران، روزنامه اطلاعات و روزنامه کیهان ارسال و زیر برگ خبر نوشت:
«دیکته شد که برای امروز (۴/ ۲/ ۴۴) در صفحه اول... با سرتیتر درشت چاپ کند».
متن آن خبر چنین بود: «طبق اطلاعی که از مقامات انتظامی به‌دست آمده، در جریان رسیدگی به حادثه اخیر کاخ مرمر، چند نفر غیرنظامی بازداشت گردیده‌اند که تحقیقات از آنها ادامه دارد و تاکنون دو نفر از آنها اقرار نموده‌اند که هم‌دست و محرک رضا شمس‌آبادی که مبادرت به سوءقصد کرده، می‌باشند. تحقیق از این افراد همچنان ادامه دارد و پس از روشن شدن کامل موضوع، مراتب به استحضار عموم می‌رسد».
ساواک در این اوضاع و احوال نیاز داشت تا به دروغ‌پراکنی و سانسور در اطلاعات بپردازد. در اخبار بعدی که مطبوعات با نظر ساواک منتشر می‌کردند این‌طور القا می‌شد که اصل ماجرا زیر سر یک گروه کمونیستی افراطی بوده و رضا شمس‌آبادی فقط عامل اجرای نقشه این کمونیست
های افراطی بوده است. برای مثال، برای انعکاس خبر، در زیر تیتر «اسرار سوءقصد و تیراندازی در کاخ مرمر فاش شد» یکی از روزنامه‌ها شرح داده می‌شود که فردی به نام محسن رسولی (مهندس برق) با افکار کمونیستی برای نشر افکار افراطی خود تلاش می‌کرده است. او پس از فعل و انفعالاتی با سرباز وظیفه رضا شمس‌آبادی آشنا شد و ذهن او را برای سوءقصد به شاه آماده کرد. بر اساس خبر کیهان سوءقصدکنندگان کمونیست
های افراطی بودند. هدف از این شکل انعکاس خبر این بود که اولاً وانمود کنند رضا شمس‌آبادی دارای تفکر مستقل نبوده بلکه عنصری فریب خورده بوده است. دوم با توجه به بررسی‌هایی که در مورد رضا شمس‌آبادی، پس از سوءقصد کرده بودند، فهمیده بودند که وی یک عنصر معتقد مذهبی بوده است. ترور شاه به‌دست یک فرد مؤمن مذهبی، پیش از هر چیز به حیثیت او و رژیم او ضربه می‌زد و به همه می‌فهماند که شاه مورد تنفر توده
های مسلمان قرار دارد و با توجه به آنچه که از ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ به بعد پیش آمده بود، ترور شاه به‌دست یک فرد مذهبی، تقویت نظریه مخالف بودن شاه با
اسلام را در پی داشت.
از سوی دیگر ساواک از بابت موضوع ترور، توسط شاه سخت تحت فشار قرار داشت تا هرچه زودتر عوامل این حادثه را شناسایی و معرفی کند. به‌همین دلیل مسئولیت ادامه رسیدگی به این پرونده به ساواک سپرده شد. ساواک نیز پس از هشت ماه در تاریخ ۲۶/ ۸/ ۴۴ در یکی از گزارش
های خود به شاه چنین نوشت: «پس از حادثه ۲۱ فروردین کاخ مرمر، در اثر تحقیقاتی که به عمل آمد یک شبکه کمونیستی که از دو سال پیش به این طرف در کشور مشغول فعالیت شده بود، کشف گردید و روشن شد که برخی از اعضای این شبکه که مبنا و مقدمات آن در خارج از کشور فراهم شده بود، در سوءقصد شرکت داشته‌اند. اعضای این گروه که در راس آنها:
پرویز نیکخواه (پرویز نیکخواه فرزند حسن در سال ۱۳۱۸ در
تهران به دنیا آمد. در سال ۱۳۳۶ در تهران دیپلم ریاضی را دریافت و سپس برای ادامه تحصیل در رشته فیزیک به انگلستان رفت. در سال ۱۳۳۹ وارد دانشگاه منچستر شد و به عضویت
انجمن دانشجویان ایرانی مقیم منچستر درآمد. او از جمله دانشجویانی بود که از سال ۱۳۴۰ در انگلستان دست به فعالیت سیاسی علیه رژیم پهلوی زد و در همه تظاهرات و تحصن
های دانشجویان ایرانی مقیم انگلستان دست داشته است. بعد از ترور محمدرضا شاه دستگیر و به حبس ابد محکوم شد اما او خیلی زود از تفکرات انقلابی خود دست برداشت و به همکاری با رژیم پهلوی و ساواک تمایل نشان داد و در پایان سال ۱۳۴۶ در زندان با تماس‌هایی که ساواک با او برقرار کرد، چهره خود را که از همان روزهای نخست بازداشت برای عده‌ای شناخته شده بود، آشکار ساخت و نه فقط در لباس یک نادم، بلکه در نقش مدعی نفی هرگونه مبارزه و مدافع رژیم ظاهر شد. بدین‌ترتیب پرویز نیکخواه با انجام مصاحبه
های تلویزیونی که از اقدامات و فعالیت
های سیاسی پیشین خود اظهار ندامت می‌کرد، به‌همکاری جدی با رژیم پهلوی و دستگاه
های اطلاعاتی پرداخت و خیلی زود مورد توجه رژیم قرار گرفت. وی در دادگاه تجدیدنظر به ۱۰ سال زندان محکوم و پس از چند سال از زندان آزاد شد و در زمره ابواب جمعی ساواک درآمد و عضو
حزب رستاخیز و از مهم‌ترین تئوریسین
های آن شد و در مجموعه تصمیمسازی
های این حزب و نیز برنامهریزی
های مدیریتی، اجرایی و تشکیلاتی نقش قابل توجهی برعهده گرفت. وی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی اعدام شد.)
قرار داشت و مهندس احمد منصوری، (احمد منصوری فرزند تقی منصوری در سال ۱۳۱۸ در تهران به دنیا آمد. در سال ۱۳۳۷ پس از اخذ دیپلم ریاضی از سوی شرکت ملی نفت به‌منظور ادامه تحصیل به انگلستان مسافرت و از سال ۱۳۳۸ در دانشگاه منچستر در رشته برق شروع به تحصیل پرداخت. در همین سال به عضویت
اتحادیه دانشجویی شرکت ملی نفت انتخاب و در سال ۱۳۳۹ به دبیری
اتحادیه مزبور برگزیده شد و سپس به عضویت فدراسیون دانشجویان ایرانی مقیم انگلستان درآمد. او به قدری در فعالیت
های خود علیه رژیم پهلوی جانب احتیاط را رعایت می‌کرد که در گزارش
های ساواک فردی سالم و مورد اعتماد معرفی شده است و همین شائبه ارتباط و همکاری او با رژیم پهلوی را تقویت می‌کرد.)
مهندس منصور پورکاشانی (منصور پورکاشانی فرزند محمد در سال ۱۳۱۷ در تهران به دنیا آمد. در سال ۱۳۳۰ به منظور تحصیل در رشتۀ مهندسی نساجی به انگلستان مسافرت کرد و در سال ۱۳۴۱ به ایران بازگشت. پس از بازگشت به ایران ابتدا در کارخانه چیت‌سازی تهران و سپس در سال ۱۳۴۳ در دانشکده صنعتی تهران استخدام شد.)
و فیروز شیروانلو (فیروز شیروانلو فرزند رضا در سال ۱۳۱۷ در
مشهد به دنیا آمد. وی پس از پایان تحصیل در
ایران، برای ادامه تحصیل به انگلستان عزیمت کرد. در طول تحصیل در انگلستان در سال ۱۳۴۲ عضو کنفدراسیون دانشجویان ایرانی مقیم اروپا شد. پس از بازگشت به ایران ریاست انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان را برعهده گرفت. وی مامور ساواک بود به‌طوری که در سال ۱۳۴۱ به وسیله ساواک به انگلستان فرستاده شد. دو سالی از سفرش به انگلستان نگذشته بود که به عضویت گروه
اتحاد انجمن
های دانشجویان ایرانی درآمد. وی پس از ورود به ایران و حادثه ترور شاه دستگیر و به یک سال زندان محکوم و روز ۵ آبان ۱۳۴۵ از زندان آزاد شد. پس از آن به دفتر مخصوص فرح پهلوی رفت و مشاور هنری این دفتر شد. وی سرانجام در واپسین روزهای بهمن ۱۳۶۷ از دنیا رفت.)
(تحصیل کرده
های انگلستان) نیز در آن عضویت داشتند، درصدد تدارک به منظور تشکیل یک حزب کمونیست جدید جهت ایجاد انقلاب در کشور از طریق عملیات پارتیزانی و قیام مسلحانه بوده و با الهام از نظریات رهبران چین کمونیست و برقراری پاره‌ای ارتباطات با عوامل چینی سرگرم گردآوردن هم‌فکران و گسترش فعالیت
های خویش بودند».
این گزارش به اضافه سایر اسناد ۵۰۰ برگی پرونده کاخ مرمر نشان می‌دهد که رضا شمس‌آبادی برای انجام ترور شاه، هیچ هم‌دستی نداشته و با هیچ حزب و گروهی همکاری و حتی مشورت هم نکرده است و فقط رضا شمس‌آبادی قصد اولیه خود را در مورد ترور شاه به یکی از افراد مورد اعتمادش به نام احمد کامرانی اطلاع داده که ظاهراً با مخالفت او مواجه می‌شود. گرچه ماموران امنیتی در جریان ترور اخیر، موفق به شناسایی یگ گروه مائوئیستی با تعداد اندکی نیرو به سرپرستی پرویز نیکخواه شدند، ولی هیچگاه نتوانستند ثابت کنند اقدام رضا شمس‌آبادی ارتباطی با این گروه داشته است. لذا شاه و ساواک که می‌دانستند مردم از کمونیست‌ها شدیداً متنفرند، به دروغ مسئولیت هدایت این ترور را به گروه نیکخواه نسبت دادند تا از این طریق به مردم ایران بگویند که فقط کمونیست‌ها، مخالف شاه هستند وگرنه در میان مسلمانان شاه مخالفی ندارد. از سوی دیگر شاه می‌خواست در میان رهبران جهان چنین وانمود کند که شخصیت بزرگ و تاثیرگذاری در سطح
بین
الملل است و به‌همین علت یک گروه کمونیستی وابسته به کشور بزرگ چین تصمیم گرفتند که او را از صحنه سیاست حذف کنند و از طرف دیگر شاه می‌خواست حمایت غربی‌ها را به‌سوی خود جلب کند.
اما با مروری بر مدارک و شواهد به‌دست آمده مشخص است که رضا شمس‌آبادی ارتباطی با مرام کمونیست‌ها نداشته است. مهم‌ترین عاملی که رضا شمس‌آبادی را به تحرک جدی برای ترور شخص شاه واداشت نه مرام کمونیستی بلکه قیام امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه) و آشنایی او با اعلامیه‌ها و مواضع امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه) و به ویژه
قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ و دیگری ترور
حسنعلی منصور، نخست‌وزیر، در بهمن سال ۱۳۴۳ توسط تعدادی از اعضای هیئت
های مؤتلفه اسلامی بود. با آغاز نهضت امام خمینی در سال ۱۳۴۱ رضا شمس‌آبادی سر در این راه نهاد. وی در مراسم و مجالسی که وعاظ و گویندگان به روشنگری و افشاگری می‌پرداختند، فعالانه شرکت می‌کرد. در پخش اعلامیه
های امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه) و دیگر مقامات روحانی، بسیار کوشا بود. به گفته دوستانش «پخش اعلامیه امام را از فرایض خود می‌دانست» و دوستان و آشنایان را نیز به شرکت در مبارزات اسلامی، حضور در مراسم و مجالس سیاسی – مذهبی و پخش این‌گونه اعلامیه‌ها فرا می‌خواند. او در قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ در کاشان حضوری فعال داشت و همراه مردمی که بازار را بستند و در مدرسه شاه در کاشان اجتماع کردند و به تظاهرات خیابانی دست زدند، دلیرانه شرکت کرد و مردم را به بستن مغازه‌ها فراخواند و شاهد خونریزی
های ماموران رژیم شاه در آران کاشان بود. کشتار رژیم پهلوی در ۱۵خرداد ۱۳۴۲، رضا شمس‌آبادی را همانند بسیاری از جوانان مسلمان به‌اندیشه دست بردن به اسلحه و قیام مسلحانه واداشت.
رضا شمس‌آبادی با آن که از سربازی معاف بود ولی به خاطر آن که طرح خود را برای ترور شاه محقق کند، داوطلبانه راهی خدمت سربازی شد. یکی از دوستانش در این رابطه می‌گوید: «وقایع ۱۵ خرداد انگیزه‌ای شد که وی به سربازی برود تا بلکه بتواند کاری انجام دهد. خوب به خاطر دارم که دو تا از اعلامیه
های امام خمینی به دستش رسیده بود و پس از مطالعه آنها مدام این جمله را بر زبان می‌آورد: «راه دیگری برای من مشخص شد، این مرجع است که می‌تواند جامعه را رهبری و هدایت کند.»
انگیزه‌هایی که سبب شد رضا شمس‌آبادی دست به چنین عمل شجاعانه‌ای یعنی ترور شاه بزند، روشن است که از جانب گروهی نبوده، بلکه با زمینه
های قبلی چنین برنامه‌ای را مدت‌ها در نظر داشته و برای آن روز شماری می‌کرده و حتی به خاطر همین مسئله به رغم این‌که سه بار معاف شده بود، جهت کشتن شاه یا حداقل خودسازی و آموختن فنون رزمی و چریکی عمداً به خدمت سربازی می‌رود.
مطبوعات و رسانه
های دولتی در واکنش به حادثۀ کاخ مرمر سیاستی هم‌سو و با هدف حمایت از دستگاه حکومتی در پیش گرفتند. در یکی از اعلامیه
های دولتی در مورد این حادثه چنین آمده است: «دولت به‌اطلاع عمومی می‌رساند که توطئه مزبور کشف گردیده و افرادی که اسامی آنان فوقاً درج شد (پرویز نیکخواه، منصور پورکاشانی، فیروز شیروانلو، محسن رسولی) دستگیر و هر یک از نامبردگان به مقاصد و هدف‌هایی که داشته‌اند و ارتباطات خارجی و اقداماتی که در خارج و داخل مملکت از قبیل تهیه اوراق مضره، رفت و آمد به نقاط مختلف به منظور شناسایی مناطق مناسب برای اجرای عملیات پارتیزانی و نیات پلید خود و ایجاد ترور و وحشت اعتراف نموده‌اند.»
همچنین نویسندگان و تحلیلگران مطبوعات دولتی شاه این‌طور تصریح کردند که سازمان
های انتظامی و قضایی در جست‌و‌جوی علت اصلی واقعه ۲۱ فروردین به جنبش کوچک یک دسته چند نفری که دارای تمایلات افراطی چپ بوده‌اند، پی برده است.
یا نویسنده دیگری ذکر می‌کند که در بازجویی
های مربوط به یاران و هم‌دستان سوء قصد کاخ مرمر، نام گروهی از مهندسان ایرانی که در انگلستان تحصیل کرده بودند، اعلام شد.
این مطبوعات و رسانه
های دولتی در مورد اقدام سرباز وظیفه رضا شمس‌آبادی تصریح کردند که او به شهادت افراد خانواده، بستگان و دوستان خود، اغلب به شرارت و چاقوکشی در کاشان می‌پرداخته و در همان زمان با
حزب منحله توده و
جبهه ملی تماس داشته و اشخاصی بودند که به او پول می‌دادند و موجبات شرارتش را فراهم می‌کردند.
مشخص است که قصد و نیت مطبوعات دولتی از القای چنین تفکری که رضا شمس‌آبادی جزو افراد کمونیستی بوده که دست به چنین اقدامی زده است بدین منظور بود که وانمود کنند مخالفان رژیم تنها کمونیست‌ها هستند. بدین‌معنا که افرادی که مرتبط با بیگانگان بوده و از آنها دستور می‌گرفتند.
در یکی از اسناد آمده است که چهار نفر از فارغ‌التحصیلان دانشگاه
های انگلستان به اسامی پرویز نیکخواه، احمد منصوری، فیروز شیروانلو و منصور پورکاشانی با داشتن سابقه فعالیت مضره و مسئولیت در سازمان
های دانشجویی انگلیس از یک سال قبل تصمیم به ایجاد و تاسیس
حزب کمونیست گرفته و در اجرای این منظور ضمن اقدام به ترجمه و چاپ و انتشار جزوات مارکسیستی و برقراری ارتباط با افرادی در خارج از کشور، اوضاع اجتماعی ایران را برای انجام اقداماتی حاد در آینده مورد بررسی و مطالعه قرار می‌دهند. این عده ضمن ارتباط و تماس با افراد سابق حزب منحل شده توده، زمینه تبلیغ و همکاری افراد مذکور را در راه تشکیل حزب کمونیست جلب می‌نمایند.
بنابراین در انعکاس خبر سوءقصد به شاه در روزنامه‌ها شرح داده می‌شود که رضا شمس‌آبادی از لحاظ شخصیتی و فردی «دارای زمینه تلقین‌پذیری و روحیه ماجراجویی» بود. این توصیف چنین القاء می‌کند که رضا شمس‌آبادی فردی بوده که تنها گفته‌ها و خواسته
های دیگران را تکرار و اجرا می‌نمود. از سوی دیگر چنین فردی به خاطر هیجان و ماجراجویی، دست به چنین کاری می‌زند، نه از روی عمق ایمان و عقیده؛ بنابراین داشتن تفکر مستقل برای سوءقصد به شاه در عمل شمس‌آبادی، انکار می‌شود.
در گزارش‌ها چنین آمده که از منزل دستگیرشدگان مدارک مکتوبی به شرح؛ «کتاب جنگ پارتیزانی نوشته مائو تسه‌تونگ، درباره مسئله استالین، نظریه‌ای درباره نامه سرگشاده کمیته مرکزی حزب کمونیست
اتحاد، ماتریالیسم دیالکتیک و ماتریالیسم تاریخی، نوشته استالین و... به دست آمد.
بر اساس خبر کیهان «سوء قصدکنندگان، کمونیست
های افراطی هستند و برنامه
های خاصی از قبیل پخش ایدئولوژی و مرام خود دارند و قصد داشتند ایستگاه رادیویی تاسیس کنند و برای تسهیل در تماس با پکن، در شرکتی با عنوان یوشیج فعالیت کرده و
بین آنها و عناصر انقلابی و کمونیستی چین ارتباط مداوم وجود داشت. همچنین اعضای این گروه با سازمان
های اروپایی در ارتباط بودند. از دیگر برنامه
های گروه، عملیات پارتیزانی در داخل کشور است. این‌ها اسراری بود که از مخفیگاه سوء قصد کنندگان به اطلاع عموم رسید.»
لازم به توضیح است که این خبرها در صفحه یازده روزنامه کیهان یعنی صفحه اخبار داخلی چاپ می‌شد؛ در صورتی که معمولاً چنین خبرهایی در صفحه اول با تیتر بزرگ به همراه زیرتیتر و سوتیترهای بزرگ و پررنگ چاپ می‌شدند. تخطی از این روال را می‌توان بی‌اهمیت جلوه دادن حادثه خواند که از طرف رژیم پهلوی و به همان نسبت، مطبوعات صورت می‌گرفت.
این روند سانسور و عدم پرداختن به واقعیت ترور
محمدرضا پهلوی ناشی از این مسئله بود که رژیم با متهم دانستن پرویز نیکخواه و چند تن دیگر از کمونیست
های طرفدار چین، علاوه بر فریب و اغفال افکار جهانی در مورد اوضاع وخیمی که در ایران جریان دارد با آنان نیز که یک وقتی در خارج علیه
رژیم پهلوی فعالیت‌هایی داشته‌اند تصفیه حساب کند و در ضمن به مردم ایران گوشزد کند که شکرگزار باشند که شخص محمدرضا پهلوی در روز ۲۱ فروردین جان سالم به در بردند، وگرنه ایران به‌دست کمونیست
های افراطی (کمونیست
های چینی) می‌افتاد.
سرانجام جلسه
های دادگاه متهمان به سوءقصد تشکیل شد و روزنامه‌ها نیز خبرها و تحلیل
های خود را از جزییات روند دادگاه چاپ کردند. برای مثال، روزنامه کیهان در ۱۹ مهر سال ۱۳۴۴ به نقل از دادستان ارتش، در تیتری درشت نوشت:
«رضا شمس‌آبادی بارها تصمیم به سوءقصد گرفته بود.» (تیتر اصلی)
«تشکیل سازمان مقتدر کمونیستی، هدف اصلی دستگیرشدگان بود.» (زیرتیتر)
«متهمان می‌خواستند با قیام مسلحانه و عملیات پارتیزانی به قدرت برسند.» (سوتیتر)
روز بعد، کیهان به نقل از دادستان، در قالب تیتری بزرگ، متهمان را کمونیست‌هایی معرفی می‌کند که معتقد به ترور هستند. در همین شماره و در صفحه ۱۶، مطالبی درباره دادرسی متهمان چاپ و وضعیت یکی از دستگیرشدگان یعنی پرویز نیکخواه بررسی شده بود. از نظر دادستان و بنا بر نظر وی، او متهم به تفکر کمونیستی بود و با حادثه کاخ مرمر ارتباط داشته است؛ به این‌معنا که وی نیز با افکار کمونیستی درصدد رسیدن به قدرت از طریق حذف شاه بوده است.
به این ترتیب، سوء قصد به جان شاه به‌صورت جهت‌دار موشکافی و از طریق مطبوعات به افکار عمومی القا می‌شد. مطبوعات برای نشان دادن محکومیت چنین اعمالی از سوی خبرگزاری
های سایر کشورها و به نوعی همسویی افکار عمومی جهان با داخل کشور، اقدام به چاپ مقاله
های مطبوعات خارجی کردند. برای مثال، روزنامه اطلاعات در ۲۱ بهمن سال ۱۳۴۴ به نقل از مجله لایف امریکا نوشت: «طرفداران پکن و مرتجعین ایران»، «با برنامه
های انقلابی شاهنشاه مخالفت می‌ورزند» و «مرتجعین، طی هفده سال، سه نخست وزیر ایران را ترور کرده‌اند» (سوتیتر). به این ترتیب این مقاله نیز به سیاق مقاله
های کیهان و اطلاعات، به شرح و بسط پیشرفت
های حکومت پهلوی می‌پردازد و مخالفان وی را از سویی «از طرف کمونیست
های دست چپی» مرتبط به پکن و از طرف دیگر دست راستی‌هایی را که متشکل از مرتجعین هستند، معرفی و طی آن قتل
های صورت گرفته را به‌دست راستی‌ها منتسب می‌کنند.
به رغم سانسور شدید اخبار مربوط به ترور شاه، دستگاه سیاسی، امنیتی و مطبوعاتی رژیم برای کمرنگ‌تر شدن این حادثه دست به اقدامات دیگری زدند که از جمله آن اقدامات سفر
فرح پهلوی همسر شاه (حدود یک هفته بعد از ترور شاه) به
تبریز بود که برای منحرف کردن افکار عمومی از اصل ماجرای ترور شاه و ضعف دربار، با آب و تاب اخبار این مسافرت در رسانه
های رژیم پهلوی خاصه رادیو و مطبوعات پخش و منتشر شد.
دستگاه
های رسانه‌ای و امنیتی حکومت پهلوی که از ترور شاه سرگیجه گرفته بودند، نمی‌توانستند علت واقعی این ترور را که حاکی از نارضایتی عموم مردم نسبت به رژیم شاه بود درک کنند، شاید هم درک کرده بودند ولی اعتراف به حقیقت را به صلاح خود نمی‌دانستند. آنها ابتدا رضا شمس‌آبادی را متهم به جنون و دیوانگی کردند، بعد او را مائوئیست و کمونیست خواندند. حتی در تاریخ ۸ اردیبهشت ۱۳۴۴ یعنی ۱۸ روز پس از ترور شاه، دولت اعلام کرد که حادثه سوءقصد به شاه از سوی کمونیست
های هوادار چین (مائوئیست‌ها) طراحی شده و از پرویز نیکخواه، احمد منصوری، احمد کامرانی، محسن رسولی و فیروز شیروانلو نام برد.
حادثه ترور شاه واکنش
های متفاوتی در
بین احزاب و جمعیت
های سیاسی در ایران بر جای گذاشت و هریک از این جریان
های سیاسی موضع متفاوتی را نسبت به این حادثه ابراز داشتند اما وجه مشترک همه آنها به‌ویژه جریان مخالف رژیم پهلوی، سرنگونی رژیم پهلوی بود. در این قسمت به مواضع و واکنش برخی از این جریان
های مخالف رژیم پهلوی اشاره خواهیم کرد. شاید یکی از مهم‌ترین این واکنش‌ها، متوجه جریان
های چپ در ایران به ویژه موضع
حزب توده و جامعه سوسیالیست‌ها در ایران بود. به این دلیل که رژیم پهلوی مدعی بود که این حادثه مرتبط با عوامل کمونیست‌ها در ایران و وابستگی آنها به بیگانگانی چون کشور چین بوده است.
با توجه به این‌که در گذشته کمیته مرکزی حزب منحل شده توده مخالفت خود را با ترور فردی اعلام داشت و حتی در ترور
حسنعلی منصور (نخست‌وزیر) ضمن تحلیل این مسئله، ترور فردی را منع کرده بود، اما کمیته مرکزی حزب توده در مورخ ۲۳/ ۱/ ۴۴ به‌وسیله رادیو پیک ایران (ارگان روزانه حزب توده) در برنامه فارسی خود موضوع سوءقصد به جان شاه را مورد تجزیه و تحلیل قرار داد و ضمن این‌که ترور فردی را مطرح نساخت و مؤذیانه از آن گذشت، سوء قصد به جان محمدرضا پهلوی را بزرگ جلوه داد و دستجات سیاسی را به این عمل تشویق کرد!
همراه با حزب توده، جامعه سوسیالیست
های ایرانی به‌ویژه جریان سوسیالیستی در درون نهضت ملی همین موضع را در پیش گرفت. برای مثال، این جریان سوسیالیستی در جلسه‌ای که در روز سه‌شنبه ۲۴/ ۱/ ۱۳۴۴در منزل محمدرضا گودرزی، عضو دانشجویی جامعه سوسیالیست‌ها داشتند خاطرنشان کردند که اگر شاه کشته شده بود شرایط بسیار خوبی پیش می‌آمد زیرا نیروهای ملی آمادگی بسیار خوبی دارند.
همچنین در اعلامیه دیگری که از طرف جامعه سوسیالیست
های ایرانی و اروپایی در میتینگ روز ۱۳/ ۲/ ۱۳۴۴ در بُن توسط هوشنگ میرگلی منتشر شد این‌طور آمده بود که:
«توطئه جدید دولت ایران را محکوم می‌کنیم. در روز چهارشنبه هشتم اردیبهشت ماه ۱۳۴۴ دولت ایران خبر داد که شش تن از مهندسان جوان ایرانی را به جرم شرکت در حادثه تیراندازی به‌سوی شاه توقیف و زندانی کرده است. اعلامیۀ دولت ادعا می‌کند که این افراد با یک مرکز خارجی ارتباط داشته‌اند، در حالی‌که فقط ساده‌لوحان و بی‌خبران ممکن است محتوای اعلامیه را باور کنند. زمانی که ماه عسل روابط شاه و شوروی تحت لوای همزیستی مسالمت‌آمیز آغاز نشده بود، این «محرک خارجی» مسکو معرفی می‌شد، کمی بعد قاهره جای مسکو را گرفت و حالا دستگاه ایران پای پکن را پیش کشیده است. نخستین هدف رژیم فعلی خنثی کردن اثر روانی و امیدبخشی است که پس از تیراندازی به‌سوی شاه در توده
های مردم ایران پدید آمده. هدف دیگر زهرچشم گرفتن از مبارزان سیاسی مخالف رژیم است. هدف دیگر عبارت است از سوء استفاده از حادثه تیراندازی به سوی شاه برای تسویه حساب با مخالفان رژیم. ما سوسیالیست
های ایرانی توطئه جدید دستگاه حاکمه ایران را بدین‌وسیله افشاء و شدیدا محکوم می‌کنیم.»
موضع
جبهه ملی در این میان متناقض بود. از یک سو سران جبهه ملی با ترور شخصیت
های کشور مخالف بودند، کما این‌که الهیار صالح دبیر کمیته مرکزی حزب از به ثمر نرسیدن سوءقصد اظهار رضایت نمود و اظهار داشت که: «خداوند بزرگ‌ترین تفضل را به ۲۵ میلیون نفر مردم ایران نمود و اگر دست خدا سپر شاه نمی‌شد جوی خون در مملکت جاری می‌شد و باید در این‌باره شکر خدا را به‌جا آورد».
برخی از افراد و گروه
های دیگر درون جبهه ملی از این اقدام (حادثه ترور شاه) استقبال می‌کردند. برای مثال سران جبهه ملی به مناسبت دستگیری هفت نفر دانشجوی سابق مقیم انگلستان به اتهام شرکت در سوءقصد ۲۱ فروردین کاخ مرمر تلگرافی به جانسون رییس جمهوری آمریکا مخابره کردند. در این تلگراف شاخۀ جبهۀ ملی در آمریکا یادآور شد که اتهام وارده به دانشجویان مزبور از طرف سازمان امنیت ایران که قصد جان شخص اول مملکت را داشته‌اند بدون اساس است. آنان متذکر شدند که هرگونه ناامنی و ناراحتی برای دانشجویان مزبور از سوی دولت ایران ایجاد شود مسئول آن را آمریکا خواهند دانست زیرا این دولت پشتیبان رژیم کنونی بوده و بایستی در انتظار عواقب نتیجه آن باشد. در پایان این تلگراف از ریاست جمهوری آمریکا تقاضا شده بود که اگر قرار است دادگاهی برای محاکمه دانشجویان مزبور ترتیب داده شود این دادگاه بایستی از سوی صلیب سرخ
بین
المللی تشکیل و وکلای مدافع دانشجویان با مشورت هیئت صلیب سرخ
بین
المللی به اختیار و اراده دانشجویان تعیین و محاکمه آغاز شود.
حادثه کاخ مرمر شایعات زیادی را در مجامع مختلف و افکار عمومی به‌وجود آورد. برخی بر این عقیده بودند که به‌طور قطع در انجام این امر دست بیگانگان محرز بوده و
بیان می‌کردند در جریان سفر شاه به انگلستان مذاکرات محمدرضاشاه با مقامات انگلیسی موفقیت‌آمیز نبوده و اصولاً توافقی از سوی انگلستان به عمل نیامده است و حادثه اخیر را مربوط به‌همین عدم توافق سیاسی با مقامات انگلیسی می‌دانند. عده‌ای دیگر بر این عقیده بودند که
بین مقامات انگلیسی و شخص محمدرضا پهلوی توافق کامل به وجود آمده بود و در نتیجه تصمیم گرفته شد با سیاست آمریکا در ایران مقابله شود و اظهار می‌شد حملاتی که اخیراً به‌وسیله جراید نسبت به سیاست آمریکا به عمل می‌آید این ادعا را تایید می‌کند. عده‌ای نیز انجام این سوء قصد را تحریک عناصر مذهبی دانسته و معتقد بودند که حادثه مزبور در تعقیب اقدامات قبلی گروه
فداییان اسلام [احتمالاً منظور هیئت
های مؤتلفه اسلامی بود
] صورت گرفته است.
اما نظر بیشتر افکار عمومی چیز دیگری برخلاف ادعاهای مقامات دولتی رژیم پهلوی بود. به‌طور نمونه، پس از صدور اعلامیه دولت و معرفی محرکین رضا شمس‌آبادی و اظهارنظر روزنامه‌ها مبنی بر این‌که این عده
کمونیست و وابسته به سیاست چین کمونیست بوده‌اند، بسیاری از مردم اظهار می‌دارند که این تحریک نمی‌تواند ارتباطی با چین کمونیست داشته باشد و علاوه بر این چین کمونیست نفوذی در ایران ندارد و اصولاً از ایجاد انقلاب و شورش هم نفعی نخواهند برد و منفعت آن عاید دولت شوروری می‌شود.
اما ساواک مدعی بود که جز عده‌ای معدود از افراد تندروی جبهه ملی تقریباً تمام مردم نسبت به مساله حادثه کاخ مرمر اظهار نگرانی کرده و از این‌که در صورت بروز حادثه برای شاه به‌طور قطع استقلال کشور از
بین خواهد رفت و هرکس در هر طبقه و مقام و موقعیتی که هست در اثر انقلابات حتمی و ممکنه یا از
بین رفته یا صدمه خواهد دید اظهار نگرانی و وحشت کرده‌اند.
ساواک معتقد بود در جلسه
های روحانیان و بازاریان و به خصوص در محافل مذهبی این‌طور بحث می‌شود که تزلزل در ارکان سلطنت به‌طور قطع مملکت را در ورطه حکومت کمونیستی گرفتار خواهد کرد و کمونیست‌ها بلافاصله از موقعیت سوءاستفاده کرده و بزرگ‌ترین صدمات را به‌مملکت و مذهب وارد خواهند ساخت و بنابراین طبقه مذهبی پیش از سایرین از این‌که حادثه منجر به خیر شد خوشحال هستند و حقیقتاً شکر و دعا می‌کنند!
اولین واکنش نهادهای دولتی در مورد ترور شاه از سوی مجلسین سنا و شورای ملی صورت گرفت. با وقوع حادثه ترور شاه در روز ۲۱ فروردین ۱۳۴۴ در کاخ مرمر، سناتورها در مجلس سنا در روز چهارشنبه ۲۵/ ۱/ ۴۴ در جلسه‌ای علنی در مورد حادثه کاخ مرمر اظهار تاسف کردند و در این زمینه مطالبی از سوی
عباس هویدا نخست‌وزیر به استحضار نمایندگان رسید. در ابتدای جلسه رییس مجلس سنا
بیان می‌دارد که «در موضوع حادثه غیرمنتظره و سهمگین بیست و یکم فروردین کاخ مرمر که به خیر گذشت عده‌ای از نمایندگان مجلس سنا می‌خواستند امروز قبل از دستور احساسات پرشور و واقعی و مکنونات هیجان‌انگیز قلبی و درونی خود را ظاهر سازند اما چون در یک جلسه بلکه در چند جلسه پی‌در‌پی نوبت به همه نمی‌رسد از این‌جهت مصلحت و مقتضی دانستند که من از طرف سناتورها و به نمایندگی عموم آنان این موضوع را به عرض برسانم».
اولین واکنش مجلس شورای ملی بعد از ترور شاه، سخنرانی رییس مجلس،
عبدالله ریاضی بود. وی در روز پنجشنبه ۲۶ فروردین ماه ۱۳۴۴ ضمن ستایش فراوان از خدمات شاه و
انقلاب سفید و حمله به مخالفان رژیم گفت: «صبح روز شنبه ۲۱ فروردین ماه در مجاورت دفتر کار شاهنشاه واقعه‌ای اتفاق افتاد که ممکن بود کاخ عظمت و سعادت ملت ایران را فرو ریزد ولی هرچه بود به حمدالله به خیر گذشت و یک‌بار دیگر دست خدا که بالای همه دستهاست، شاهنشاه ما آن مظهر استقلال و بقای کشور را از گزند حادثه‌ای هولناک در پناه خود مصون و محفوظ نگاه داشت... در حقیقت باید گفت که دعای خیر تمامی ملت ایران که از برکت وجود چنین شهریاری عادل و رهبری توانا از نعمت امن و آسایش و آرامش واقعی تمام و کمال برخوردارند همچون حصنی حصین شاهنشاه ما را در برگرفت. مجلس شورای ملی ضمن ابراز تاثر عمیق قلبی از وقوع این پیش‌آمد و خرسندی وافر از سلامت ذات مقدس شاهنشاه از دولت انتظار دارد به موضوع دقیقاً رسیدگی نموده و وظیفه خود را در قبال ملتی که با نگرانی و بی‌صبری در انتظار اطلاع از جریان واقعی امر هستند انجام دهد.»
سایر نمایندگان هم به کمک رییس مجلس شورای ملی شتافتند و از تریبون مجلس به دفاع از رژیم پهلوی پرداختند. به‌ویژه برخی از نمایندگان مجلس تلاش کردند فضایی مذهبی و ایمانی ایجاد کنند، تا هم شائبه ضد اسلامی بودن رژیم شاه و مخالفت مردم مسلمان با شخص شاه و رژیم او را تلویحاً تکذیب کنند و هم وانمود کنند که شاه در میان مردم ایران و مسلمانان جهان شخصیتی محبوب و موجه است و هم این‌که هاله‌ای از تقدس و مورد عنایت ویژه بودن محمدرضا شاه را القا کنند. اصرار این نمایندگان حامی ساواک و دربار بر عنصر دین و دیانت کاملاً ثابت می‌کند که رژیم شاه به‌خوبی دریافته بود که ضربه را از کجا خورده است و این تاکید بر دین و دیانت با تبلیغات مقامات امنیتی در مورد دست داشتن کمونیست‌ها در ترور شاه کاملاً همخوانی دارد.
یکی دیگر از عکسالعمل
های نمایندگان مجلس طرحی بود که از سوی ۱۲۲ نفر از این نمایندگان به مجلس ارائه شد. هدف آنها تقدیر و تحسین دو نفر از محافظان شاه بود که در جریان ترور نافرجام با گلوله
های شلیک شده از سوی رضا شمس‌آبادی کشته شده بودند. نمایندگان می‌دانستند که بسیاری از افراد رده پایین ارتش دلبستگی لازم را به شاه ندارند، لذا با این طرح می‌خواستند حس شاه‌دوستی را در میان نیروهای مسلح و مخصوصاً گارد جاویدان افزایش دهند. حتی شاه شخصاً مقداری پول به خانواده این دو محافظ به‌عنوان تشویقی اهدا کرد.
متن این طرح پیشنهادی که در جلسه مورخ روز پنجشنبه ۲ اردیبهشت ماه ۱۳۴۴ قرائت شد به این شرح است: «ریاست معظم مجلس شورای ملی به‌منظور تقدیر و تحسین از خدمات و فداکاری استواران شهید محمدعلی باباییان و آیت لشکری فراکسیون پارلمانی حزب مردم ماده واحده ذیل را با قید دو فوریت پیشنهاد، تقاضای طرح و تصویب آن را دارد».
سپس در همان جلسه، طرح فوق رای‌گیری شد و نمایندگان به اتفاق آرا ماده واحده آن را تصویب کردند و برای تصویب نهایی به مجلس سنا فرستاده شد و چند روز بعد این مصوبه در مجلس سنا با اصلاحاتی تصویب شد و سپس در جلسه ۲۶ اردیبهشت ماه ۱۳۴۴ با حضور سپهبد شکیبی معاون وزارت جنگ و سراج حجازی معاون وزارت کشور در «کمیسیون نظام» مطرح و تایید شد و سپس به مجلس شورای ملی ارائه شد تا آن را جهت اجرا به هیات دولت ابلاغ کنند.
همچنین با انتشار تبلیغات ساواک در مورد حضور یک گروه از افراد تحصیل‌کرده در خارج از کشور در طرح ترور شاه، ۳۶ تن از نمایندگان مجلس در ۱۴ اردیبهشت ۱۳۴۴ طرح زیر را پیشنهاد کردند: «چون مطالب منتشره درباره حادثه هولناک ۲۱ فروردین ماه کاخ مرمر حاکیست که چند تن از جوانانی که در خارج از کشور تحصیل نموده بودند، به‌جای آنکه وجود خود را در جهت خدمت به وطن به کار اندازند در جریانی قرار گرفته و به صورتی گمراه شدند که در چنان توطئه خائنانه‌ای شرکت کرده‌اند و این امر موجب نگرانی شدید ملت ایران به‌خصوص خانواده‌هایی شده است که فرزندانی در خارج از کشور به‌منظور تحصیل اعزام داشته‌اند. امضا کنندگان این طرح از مقام محترم مجلس شورای ملی تقاضا دارند با تایید مجلس کمیسیون خاصی از
بین نمایندگان به‌منظور بررسی وضع آموزش و پرورش جوانان کشور تشکیل دهند و نتیجه مطالعات و پیشنهادات خود را به مجلس تقدیم نمایند.»
علاوه بر واکنش نهادهای دولتی به ترور شاه در کاخ مرمر، برخی از شخصیت
های سیاسی حامی دولت از جمله
شریف امامی،
ابوالحسن ابتهاج،
سیدجلال‌الدین تهرانی و
خداداد فرمانفرماییان هم اظهارنظرهایی کردند که راه چاره و جلب رضایت عمومی و اداره صحیح کشور و بقای شاهنشاه و حفظ استقلال و تمامیت کشور ایجاب می‌کند که تمام رجال قدیمی و فعلی و آگاهان به‌امور سیاسی اختلافات و دشمنی‌ها را کنار گذاشته و با همکاری هرچه بیشتر چرخ
های مختلف اجتماع را که به‌عهده آنان محول است به گردش درآورده و مردم را راضی نگهدارند وگرنه اگر به‌همین نحو فعالیت
های ایران به جلو برود دیر یا زود برای آنها نگرانی‌هایی ایجاد خواهد شد.
در یکی از این واکنش‌ها از سوی شخصیت
های سیاسی حامی حکومت پهلوی،
علی امینی به یکی از دوستان خود به‌طور خصوصی گفته بود که در جریان حادثه اخیر کاخ مرمر سیاست خارجی کاملاً دست داشته و نظر هم برخلاف آنچه شایع شده، این نبوده که واقعاً سوءقصد را به نتیجه برساند، بلکه نظر اصلی و کلی تولید وحشت و نشان دادن قدرت بوده که شاه حساب خویش را در نظر بگیرد.
در موردی دیگر از سوی شخصیت سیاسی به نام منوچهر قیایی (منوچهر قیایی فرزند عبدالله در سال ۱۳۰۲ در
ساوه به دنیا آمد و فارغ‌التحصیل دانش‌سرای تهران بود. وی مشاغلی از قبیل: بازرس مخصوص وزارت کار، رییس اداره کار ساوه، شهردار
کاشان،
شهرکرد و
زنجان، فرماندار
دامغان، مدیر کل روابط عمومی وزارت کشور، سرپرست سازمان رفاه و مدیر کل امور ایمنی و مسائل شهری داشت.) که با برخی از رجال سیاسی طرفدار سیاست انگلیس در ایران ارتباط داشته، آمده است که از نظر انگلیسی‌ها توطئه کاخ مرمر و تیراندازی به سوی شاه طبق نقشه مقامات آمریکایی بوده، ولی دستگاه حکومت ایران آن را به حساب انگلیسی‌ها گذاشته است و موجبات عصبانیت و ناراحتی آنها را فراهم ساخته‌اند. وی ذکر می‌کند که انگلیسی‌ها به دربار ایران نظر مساعد ندارند و آمریکایی‌ها نیز خواه ناخواه از سیاست انگلستان دنباله‌روی خواهند کرد و قرار است مقام سلطنت به شوروی‌ها نزدیک شود و کمک آن دولت را به ایران خواستار شوند و طبعاً شوروی‌ها برای کمک به ایران درخواست خواهند نمود که عوامل ضد کمونیسم از صحنه سیاست خارج و طرفداران شوروی رهبری حکومت را بر عهده گیرند.
• ترور شاه؛ حادثه کاخ مرمر به روایت اسناد ساواک، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۷۸.
• جوانی پررنج، صاحب زمانی، ناصرالدین، مؤسسه مطبوعاتی عطایی، ۱۳۴۶.
• روزشمار تاریخ ایران: از مشروطه تا انقلاب اسلامی، باقر، عاقلی، ج۲، نشر نامک، ۱۳۸۸.
• روزنامه اطلاعات، ۸/ ۲/ ۱۳۴۴.
• کهن دیارا، خاطرات فرح پهلوی، خارج از کشور، چاپ ۲۰۰۴ میلادی.
• مجله خوشه، شماره ۲۳، ۱۹/ ۲/ ۱۳۴۴.
• مجله عروه الوثقی، حزب جمهوری اسلامی، سال اول، ش ۲۲، اردیبهشت ۱۳۵۹.
• مطبوعات رژیم شاه (مطالعه موردی روزنامه کیهان و اطلاعات)، عابدینی مغانکی، مریم، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۶.
• نهضت امام خمینی، روحانی، سید حمید، دفتر اول، مؤسسه چاپ و نشر عروج، ۱۳۸۶.
• واکنش مجلس شورای ملی به ترور ۲۱ فروردین شاه، خارکوهی، غلامرضا، فصلنامه مطالعات تاریخی، سال یازدهم، شماره ۴۲، پاییز ۱۳۹۲.
•
سایت مرکز بررسی اسناد تاریخی، برگرفته از مقاله «واکنش‌ها و بازتاب‌ها به ترور محمدرضا پهلوی در۲۱ فرودین ۱۳۴۴»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۱۰۱۳. •
سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «دومین ترور نافرجام شاه»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۱۰۱۳.
