تدبیر منزل (اخلاق)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تدبیر در اصل به معنای چیزی را دنبال چیزی آوردن است و تدبیر امر یعنی اشیای متعدد و مختلف را طوری تنظیم کنی و ترتیبدهی که هر کدام
در جای خاص خود قرار بگیرد؛ به طوری که به محض تنظیم، آن غرضی که از هر کدام آنها داری و فایدهای که هر کدام دارد حاصل گردد. بر این پایه، تدبیر منزل یعنی منظم کردن امور
خانه و تصرفاتی که به آن مربوط است؛ به طوری که وضع آن رو به صلاح گذارد و اهل منزل از فواید مطلوب آن برخوردار شوند.
با توجه به اینکه اندیشیدن و چاره‌اندیشی کردن، لازمه تدبیر است، اهل
لغت، چاره‌اندیشی و اندیشیدن برای انجام درستِ کارها یا پیدا کردن راه حل مشکل یا مسئلهای را تدبیر نامیدهاند.
بر این اساس، میتوان گفت تدبیر
منزل که شاخهای از
فلسفه و
حکمت عملی است، چاره‌اندیشی، برنامه‌ریزی و
مدیریت کردن
در تنظیم امور خانه و
زندگی خانوادگی است.
ضرورت و اهمیت تدبیر
در امور زندگی، سبب شده است که
معصومان(علیهم السلام) با سخن و
سیره خود، بر آن تأکید ورزند.
امام علی(علیه السلام) تدبیر و برنامه‌ریزی کردن را صلاح زندگی دانسته: صَلاحُ الْعَیْشِ التَّدْبیرُ.
و دنیای بدون تدبیر را بیخیر معرفی کرده است: لا خَیْرَ فی دُنْیا لا تَدْبیرَ فیها.
مردی به
امام صادق(علیه السلام) عرض کرد به ما گفتهاند
اقتصاد و تدبیر
در معیشت، نیمی از
کسب است.
آن حضرت فرمود: لا، بَلْ هُوَ الْکَسْبُ کُلُّهُ، وَ مِنَ الدّینِ التَّدْبیرُ فِی الْمَعیشَةِ؛ نه، بلکه این کار، همه کسب است و تدبیر
در معیشت، جزئی از
دین (و دینداری) است.
اسلام،
سرپرستی خانواده را بر عهده
مرد گذاشته و او را به تأمین
هزینه زندگی
همسر و
فرزندان و حمایت از آنان موظف ساخته است؛ اما نقش
زن در مدیریت کانون
خانواده و تدبیر امور داخلی آن را نادیده نگرفته است.
رسول خدا (صلی الله علیه و آله) میفرماید:
الرَّجُلُ فِی اهْلِهِ راعٍ وَ هُوَ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِیَّتِهِ وَ الْمَرْأَةُ فی بَیْتِ زَوْجِها راعِیَةٌ وَ هِیَ مَسْئُولَةٌ عَنْ رَعِیَّتِها.
مرد
سرپرست و
نگهبان خانواده و
در برابر آنان مسئول است و
زن نیز،
در خانه شوهرش نگهبان است و از رعیّت (خانه، اموال و داراییهای
شوهر و فرزندان)او مورد بازخواست قرار میگیرد.
در بعضى
روایات چنين آمده است: الْمَرْأَةُ راعِيَةٌ عَلى مالِ زَوْجِها وَ مَسْئُولَةٌ عَنْهُ.
و یا این روایت: وَ الْمَرْأَةُ راعِيَةٌ عَلى اهْلِ بَيْتِ بَعْلِها وَ وُلْدِهِ وِ هِىَ مَسْئُولَةٌ عَنْهُمْ.
درایت و
زیرکی زن، دقت و ظرافت او
در برنامه‌ریزی و
مدیریت درست او، اعتدال مطلوب اسلامی را
در خانه و زندگی حاکم میسازد، اقتصاد
خانواده را سامان میدهد و
خانواده را به صلاح و سعادت رهنمون میسازد.
زن شایسته، همواره دخل و خرج زندگی مشترک را مورد ارزیابی و اندازهگیری قرار میدهد و چگونگی تأمین نیازهای خود و اعضای
خانواده را با آن میزان میسنجد و بر همان پایه خرج میکند. امام علی (علیه السلام) میفرماید: التَّقْدیرُ نِصْفُ الْعَیْشِ.
اندازهگیری، نیمی از زندگی است.
منظور از «تقدیر»
در این گفتار، حسابگری، سنجیدن میزان دخل و خرج و به اندازه خرج کردن است.
امام علی (علیه السلام)، افسار گسیختگی و عدم حسابگری
در هزینههای زندگی را موجب تنگدستی میداند: «تَرْکُ التَّقْدیرِ فِی الْمَعیشَةِ یُورِثُ الْفَقْرَ.»
امام صادق (علیه السلام) میفرماید:
اذا ارادَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِاهْلِ بَیْتٍ خَیْراً رَزَقَهُمُ الرِّفْقَ فِی الْمَعیشَةِ.»
هرگاه
خداوند بزرگ برای
خانوادهای خیر بخواهد، رفق
در زندگی را به آنان
روزی میکند.
رفق در معیشت، آن است که انسان برای گذران زندگی تدبیر کند و به آنچه خدایش روزی کرده، بسازد و
پا از گلیم خود درازتر نکند.
تدبیر
زنِ شایسته را میتوان
در شیوه زندگیاش شناخت؛ چنین زنی،
اعتدال و
میانه‌روی را الگوی عملی خود قرار میدهد و از آن تجاوز نمیکند؛ ساده‌زیست و کم‌خرج است؛ از حدّ متعارف و معمول خارج نمیشود؛ از امکاناتی که خدایش داده، درست استفاده میکند. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) درباره ویژگیهای چنین زنی میفرماید:
خَیْرُ نِسائِکُمُ الطَّیِّبَةُ الطَّعامُ، الطَّیِّبَةُ الرّیحُ الَّتی انْ انْفَقَتْ انْفَقَتْ بِمَعْرُوفٍ وَ انْ امْسَکَتْ امْسَکَتْ بِمَعْرُوفٍ فَتِلْکَ عامِلٌ مِنْ عُمَّالِ اللَّهِ وَ عامِلُ اللَّهِ لایَخیبُ.
بهترین زنان شما، زنی است که غذای
پاکیزه بپزد، خوشبو و پاکیزه باشد، خرج کردن و خرج نکردنش بر اساس معروف (و متعارف) باشد. چنین بانویی از کارگزاران
خدا ست و کارگزار خدا
زیان نمیبیند.
نیز میفرماید:
اعْظَمُ النِّساءِ بَرَکَةً ایْسَرُهُنَّ مَئُونَةً.
زنی که مخارج او آسانتر و سبکتر باشد برکتش بیشتر (از دیگر زنان) است.
اسراف، به معنای تجاوز کردن از حدّ
اعتدال و از
گناهان کبیره است.
الف. مصرف به گونهای باشد که به
تلف کردن و ضایع ساختن آن بیانجامد، مانند اینکه
آب و
غذا را دور بریزد. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) میفرماید:
همانا میانه روی کاری است که خدای بزرگ دوستش میدارد، ولی اسراف را
دشمن میدارد تا آنجا که حتی دور ریختن باقی مانده آب و دور انداختن هسته
خرما را ناپسند میدارد؛ چون ممکن است مورد استفاده قرار گیرد.
مقام معظم رهبری فرمود:
حد و اندازه نگه دارید؛
زیاده‌روی و اسراف نکنید؛ نعمتهای الهی را ضایع ننمایید؛ که متأسفانه بسیاری میکنند.
در جمهوری اسلامی، کسانی هستند که دستشان به نعمتهای الهی نمیرسد، نه به خاطر اینکه کم داریم؛ به خاطر اینکه بسیاری به خودشان
حق میدهند که نعمتهای الهی را بیحساب و کتاب مصرف کنند؛ بیاندازه مصرف کنند؛ هیچ ملاحظهای نکنند، هیچ حدی نگه ندارند و حتی نعمتهای الهی را ضایع کنند. چقدر
نان ضایع میشود و از خانهها بیرون ریخته میشود! چقدر
لباس زیادتر از اندازه لازم، چند برابر اندازه لازم خریداری میشود و
در خانهها و صندوقها میماند، برای اینکه یک بار
در مراسمی پوشیده شود! اینها اسراف است.
ب. مصرف کردن مال بیش از حد نیاز باشد. برای مثال، کسی که یک خانه یا یک طبقه از منزل نیاز او را برمیآورد، پولش را
در بیشتر از آن مصرف کند.
ج. مصرف،
در شأن او نباشد. برای مثال، کسی که درآمدش، تنها به مقدار قوت خود و
خانوادهاش است، پا از گلیم خود درازتر کرده، خودش را به زحمت اندازد و چیزی را به بیش از آن مقداری که شایستهاش است بخرد. امام علی (علیه السلام) میفرماید برای اسراف کننده، سه نشانه است: چیزی میخورد که برای او (و
در شأن او) نیست، چیزی خریداری میکند که برای او نیست و لباسی میپوشد که شایسته او نیست.
با این توضیح، علاوه بر مفهوم اسراف، روشن شد که میانه‌روی
در مصرف، عبارت است از بهرهگیری از امکانات زندگی به گونهای که به تلف کردن و هدر دادن مال نینجامد و زاید بر نیاز و شأن نباشد.
امام خمینی (ره)
در پاسخ این پرسش که زیاده‌روی
در مصرف
آب و
برق در صورتی که موجب کمبودهایی
در سطح عمومی شود چه حکمی دارد؟ فرمود:
زیاده‌روی به نحو غیرمتعارف،
حرام است و چنانچه موجب
اتلاف و
ضرر باشد موجب
ضمان است.
مقام معظم رهبری
در پاسخ این پرسش که آیا این سخن صحیح است که گفته میشود استفاده از نیروی برق برای روشنایی بیشتر از مقدار نیاز، اسراف محسوب نمیشود؟ فرمود:
شکی نیست که استفاده و مصرف هر چیز، حتی نیروی برق و نور چراغ، بیشتر از مقدار نیاز، اسراف محسوب میشود. آنچه صحیح است سخن منقول از رسول اللّه(صلی الله علیه و آله) است که میفرماید: «لا سَرَفَ فی خَیْرٍ»؛
در کار خیر، اسراف وجود ندارد.
زنِ نمونه به آنچه دارد خشنود است؛ برای رسیدن به آنچه ندارد،
حرص و
طمع نمیورزد؛ به زندگی دیگران
چشم نمیدوزد و گرفتار چشم و همچشمی نمیشود؛
در مخارج زندگی حد و اندازه و حساب و کتاب دارد؛ دوراندیش و آینده نگر و اهل پس انداز است.
امام علی(علیه السلام) میفرماید:
گواراترین زندگی، متعلق به کسی است که به آنچه خدایش داده، راضی باشد.
آن حضرت،
قناعت را همان «حیات طیّبه» ای دانسته که
قرآن کریم به
مؤمنان صالح وعده داده است.
مقام معظم رهبری فرمود:
موضوع قناعت را جدی بگیرید. منظورم از قناعت، این نیست که دست به نعمتهای الهی نزنید و از آنها بهرهمند نشوید؛ بلکه مقصود این است که حدّ و اندازه نگه دارید و نعمتهای الهی را ضایع ننمایید.
زن،
امین ِ اموال و داراییهای
شوهر است، لازمه این
امانتداری، آن است که
در حفظ اموال وی بکوشد و از
اتلاف و ضایع شدن آن جلوگیری کند.
رسول خدا(صلی الله علیه و آله) میفرماید:
وَ الْمَرْأَةُ راعِیَةٌ عَلی مالِ زَوْجِها وَ مَسْئُولَةٌ عَنْهُ.
زن، نگهبان مال شوهر و
در برابر آن مسئول است.
آن حضرت
در معرفی بهترین زنان میفرماید:
بهترین زنان شما، زنی است که دیدنش
شوهر را مسرور میسازد، هرگاه به او فرمان دهد اطاعتش میکند و هنگامی که شوهر
در کنارش نیست از مال و
ناموس او محافظت میکند.
زن، حق ندارد بدون
اجازه شوهر
در اموال او
تصرف کند و از آن مال به کسی- اگر چه به خویشان و نزدیکان خود یا شوهر- ببخشد، یا
صدقه دهد یا
نذر کند. اجازه گرفتن
زن از شوهر
در این گونه موارد، از حقوق شوهر شمرده شده است.
امام صادق(علیه السلام) میفرماید: زنی نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آمد و درباره حق شوهر بر
زن سؤال کرد، آن حضرت فرمود:
وَ لاتُعْطی شَیْئاً الّا بِاذْنِهِ فَانْ فَعَلَتْ فَعَلَیْهَا الْوِزْرُ وَ لَهُ الْاجْرُ.
بدون اجازه شوهر چیزی (از اموالش) را نبخشد. اگر بخشید گناهش برای
زن و پاداشش برای شوهر است.
احکام اقتصادی
خانواده ص۸۰-۸۵.
