تخریج الدلالات السمعیة (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب تخریج الدلالات السمعیة اثر علی بن محمد خزاعی در موضوع تاریخ علوم به
زبان عربی می باشد.او در این کتاب کارگزاران از جانب
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم را یاد آور می شود.
ابو السعود، علی بن محمد بن احمد بن موسی بن سعود الخزاعی (۷۱۰- ۷۸۹ ق) وی در یک خانواده
اندلسی که به
دانش و
فقه مشهور بودند زاده شد. جد وی موسی بن سعود
فقیه منصب
قضاوت را در شهر «
ادله » در اندلس در اوائل دوران
دولة نصریة عهده دار بود. سپس فرزند فقیهش احمد بن موسی، جد مولف، جانشین وی شد اما به دلایل نامعلوم از این شهر کوچ کرد، و به
غرناطه پایتخت حکومت نصریة رفت و در آنجا ابو عبدالله محمد بن محمد بن یوسف احمر سومین
پادشاه بنی نصر وی را به منصب مسئول دیوان لشکریان گماشت. اما احمد پس از مدتی به
تلمسان رفت و به همراه خود فرزندش محمد (پدر مؤلف) را نیز داشت. در تلمسان به
سال ۷۱۰ هجری مؤلف به دنیا آمد بنابراین او تلمسانی المولد و اندلسی الاب و السلف است پدرش در تلمسان عهده دار برخی مشاغل در دربار شد و به خدمت
المتوکل علی الله ابو سعید عثمان بن عبد الرحمن بن یحیی بن یغمراسن در آمد. اما به جهت اضطراب اوضاع و احوال در تلمسان که از جانب مرینی‌ها و زیانی‌ها برای در اختیار گرفتن
شهر رخ می‌داد، از این رو مؤلف متوجه شهر
فاس شد و متکفل شغلی در دربار
سلطان مرینی ابو عنان فارس ملقب به المتوکل علی الله گشت. وی تا آخر زندگانی در خدمت سلاطین مرینی بود. وی نزد دانشمند تلمسانی
ابو عبدالله ابن مرزوق ،
محمد بن ابو بکر بلفیقی مشهور به
ابن الحاج به شاگردی نشست. وی در علوم ادبی و
نحو و
لغت و نیز فقه و حدیث و
شعر استاد بود و ابن احمر قصیده‌ای از او را که مؤلف در مدح المتوکل علی الله سروده، یاد آور شده است. وی به خوش خطی نیز معروف بود. تمام این ویژگی‌ها علاوه بر مهارتش در
علم حساب او را فردی شایسته برای تصدی نویسندگی در دیوان ساخته بود.
ابو السعود، علی بن محمد بن احمد بن موسی بن سعود الخزاعی علت نگارش این کتاب را اینگونه بیان می‌کند: چون دیدم برخی از کسانی که در
معارف اسلامی قدم را سخی ندارند و از لوازم مورد نیاز جوینده
دانش جز مداد و قلم چیزی را دارا نیستند، گمان می‌کنند که به عهده گرفتن کارهای
حکومت و دربار بدعتی است که شخص را به
گناه و
معصیت می‌اندازد و بهتر آنست که کسی عهده دار این مناصب نشود، برای ریشه کردن این اندیشه ناصواب بر آن شدم که کتابی بنگارم که در آن
روایات و اخباری را که دال بر وجود حرفه‌ها و
صنایع و حرفه‌های شرعی در
زمان رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم می‌باشد، جمع آوری نمایم.
در این کتاب کارگزارانی را که پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم آنها را به کار گماشته است یاد آور شده‌ام تا هر کس متصدی شغلی شرعی می‌شود بداند که عهده دار شغلی شده است که صحابی از
صحابه رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم عهده دار آن بوده است. از این رو باید حق این مقام را به جا آورد، و تمام تلاش خود را برای به پاداشتن حق در این مقام طبق مقتضای شرع مبذول دارد که در این صورت
سنت را زنده و حسنه و
ثواب را از آن خود کرده است. خزاعی کتاب خود را به ده جزء تقسیم نموده است: هشت جزء را به مشاغل و یک جزء را به حرف و جزء دیگر را به صناعات و بابی را نیز به خاتمه اختصاص داده است.
اجزاء دهگانه کتاب مشتمل بر ۱۷۸ باب می‌باشد. وی همچنین برخی نکات لغوی را که به حال خواننده مفید است یاد آور شده و از این طریق
احادیث وارده را شرح و توضیح داده است.
ترتیبی که مؤلف در تنظیم مطالب کتاب رعایت کرده نشان از دقت وی و فرو نرفتن وی در وادی تکرار مطالب دارد. یکی دیگر از ویژگی‌های این کتاب اینست که مؤلف در ارجاع به مصادر کتاب خویش دقت کافی مبذول می‌دارد و با نص با
احترام و
امانت داری برخورد می‌نماید. شاید نسبت به زیاده روی مؤلف در تتبع معجم‌های لغوی خرده گیری شود چرا که وی در تفسیر یک
لغت به معاجم زیادی مراجعه می‌کند، حال آنکه یکی از این میان از سایر آنها کفایت می‌کند.
محقق کتاب دکتر احمد عباس به نسخه‌های ذیل مراجعه کرده است:
۱. نسخه خزانه ملکیة به شماره ۱۳۹۷ که شامل تمامی مطالب کتاب است و به
خط مغربی دقیق و واضح نگاشته شده است.
۲. نسخه خزانه عامة در
رباط به شماره (۱۸۲۸) که در دو قسمت واقع شده است.
۳. نسخه خزانه عامة در رباط به شماره ۱۲۰۳.
۴. این کتاب در سال ۱۹۸۱ م با تحقیق شیخ احمد محمد ابو سلامة از علمای
الازهر مصر به چاپ رسیده است. وی در تحقیق این کتاب تلاش زیادی مبذول داشته و تعلیقات مفیدی بر آن نگاشته است. تنها ایراد این چاپ، غلطهای چاپی زیادی است که در آن وجود دارد.
نسخه برنامه با تحقیق دکتر احسان عباس توسط انتشارات دار الغرب الاسلامی،
بیروت دو بار یکی در سال ۱۴۰۵ هجری و بار دوم در
سال ۱۴۱۹ هجری به چاپ رسیده است.
نرم افزار كتابخانه تراث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
