• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

بصیرت در قرآن

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



بصیرت به معنای بینش، آگاهی، هوشیاری و زیرکی، روشندلی و چشم خِرَد می‌باشد.



این واژه برگرفته از ریشه عربی «ب -ص‌- ر» است.
[۲] لغت نامه، ج‌۳، ص‌۴۲۰۶، «بصیر».
در نثر و شعر قدیم فارسی فراوان یافت می‌شود
[۳] لغت نامه، ج‌۳، ص‌۴۲۰۶.
و غالباً به صورت ترکیبی اضافی با واژه چشم به کار می‌رفته و در برابر بینایی حسی و ظاهری، به معنای بینایی قلبی و شهودی بوده است. مشتقات این ماده، در قرآن بسیار به کار رفته‌است؛ نظیر: بَصَر و جمع آن اَبصار، به معنای‌ چشم یا قوه بینایی، ترکیب «اولی الابصار» به معنای صاحبان بینش و پندگیری بصیر به معنای آگاه یا بینا، مبصر به معنای روشنایی دهنده و بینا مبصره به معنای آشکار کننده و روشنی ده، مستبصر به معنای تمیز دهنده حق از باطل یا طالب بصیرت و‌آگاهی، تبصره به معنای یادآور‌و بینش ده و بصیرت.
[۲۹] لغتنامه قرآن، ج‌۱، ص‌۳۰۹‌-‌۳۱۴، «بصر».
صورت فعلی این ماده نیز در قرآن، هم به صورت مجرد (بَصُرَ) و هم مزید (اَبصَرَ، یُبصِّرون) به کار رفته‌است. گفته شده که گونه مجرد، بیشتر در مواردی به کار رفته که نگاه ظاهری با بینش باطنی‌همراه بوده است.
به طور کلی بصیرت و اِبصار به معنای بینایی است که گاه با چشم ظاهر، صورت می‌گیرد و جنبه حسی دارد و گاه با چشم درون و عقل و به معنای ادراکات عقلی و قلبی است.
[۳۳] پیام قرآن، ج‌۱، ص‌۱۵۵.



مفسران سه کاربرد معنایی برای واژه بصیرت در قرآن شمرده‌اند:

۲.۱ - یقین و اطمینان

«اَدعوا اِلَی اللّهِ عَلی بَصیرَة». پیامبر در این آیه اعلان می‌دارد که با یقین و اطمینان و از روی بصیرت کامل و معرفتی که حق و باطل را از هم جدا می‌سازد، به خدا دعوت می‌کند.
[۳۵] مجمع البیان، ج‌۵‌، ص‌۴۱۱.
[۳۶] کشف الاسرار، ج‌۵‌، ص‌۱۴۸.


۲.۲ - شاهد

«بَلِ الاِنسنُ عَلی نَفسِهِ بَصیرَة». در تفسیر این آیه دو احتمال وجود دارد: یکی این‌که انسان خود شاهد اعمال خویش است که در این صورت تاء در بصیرت برای مبالغه خواهد بود. دیگر آن‌که این آیه معنایی مشابه آیه ۲۴ نور دارد؛ به این صورت که شاهدانی از انسان مانند اعضا و جوارحش بر اعمال او نظارت دارند.
[۳۹] جامع‌البیان، مج‌۱۴، ج‌۲۹، ص‌۲۲۹‌-‌۲۳۰.
[۴۰] کشف الاسرار، ج‌۱۰، ص‌۳۰۳. ‌


۲.۳ - دلایل روشن

«قَد جاءَکُم بَصائِرُ مِن رَبِّکُم». بیشتر مفسران بصائر (جمع بصیرت) را به معنای حجج و بینات دانسته‌اند که باعث شناخت هدایت از ضلالت و ایمان از کفر
[۴۵] جامع البیان، مج‌۵‌، ج‌۷، ص‌۳۹۶.
[۴۶] شرح توحید الصدوق، ج‌۲، ص‌۲۹۳‌-‌۲۹۴.
یا موجب علم و آگاهی می‌شود؛ به گونه‌ای که گویی معلوم به چشم دیده می‌شود.
[۴۷] روض الجنان، ج‌۷، ص‌۴۰۴.
البته برخی نیز بصائر را به معنای وحی و آنچه رسول آورده، تفسیر کرده‌اند. در ادامه آیه ۱۰۴‌ انعام آمده است که هرکس این نشانه‌ها را بیابد و به آن‌ها اقرار کند و ایمان بیاورد، سود برده است:
[۵۱] روض الجنان، ج‌۷، ص‌۴۰۵.
[۵۲] جامع‌البیان، مج‌۵‌، ج‌۷، ص‌۳۹۷.
«فَمَن اَبصَرَ فَلِنَفسِهِ ومَن عَمِیَ فَعَلَیها...». از آن جهت به نشانه‌ها و دلایل روشن و قاطع الهی بصائر گفته شده که موجب بینایی قلب و درک حقایق به وسیله آن می‌شود،
[۵۴] الفرقان، ج‌۲۵، ص‌۴۵۸.
[۵۵] التفسیر الکبیر، ج‌۵‌، ص‌۱۰۴.
بر این اساس، کوری و بینایی در این آیه ناظر به شناخت قلبی و چشم بصیرت است.
[۵۶] شرح توحید الصدوق، ج‌۲، ص‌۲۹۴.


۲.۴ - دیگر استفاده‌ها از واژه بصیرت

غیر از این کاربردهای قرآنی، استفاده‌های متفاوت‌تری نیز از بصیرت در عربی شده است؛ مانند برهان، سنگ سفید، اثر خون به جای مانده بر زمین؛ گویا جهت اشتراک معنایی در همه این کاربردها، ظاهر و بارز بودن آنهاست؛ همان‌گونه که «بصرت‌بالشیء» به معنای دیدن و آگاه شدن به امری به سبب بروز و ظهور آن است.
[۵۸] التحقیق، ج‌۱، ص‌۲۸۰، «بصر».
شاید هم معنای اصلی در این ماده علم و آگاهی باشد که از طریق چشم ظاهری یا چشم قلب (بصیرت) حاصل می‌شود، بر این اساس بصیر کسی است که از بینش و دانش برخوردار است و بصیرت، صورت مؤنث یا مبالغه‌ای آن خواهد بود.
[۵۹] التحقیق، ج‌۱، ص‌۲۸۰، «بصر».



احیاء علوم الدین؛ بحارالانوار؛ البحرالمحیط فی التفسیر؛ بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز؛ پرتوی از قرآن؛ پیام قرآن؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ تسنیم تفسیر قرآن کریم؛ التعریفات؛ تفسیر جوامع الجامع؛ تفسیر القرآن العظیم، ابن‌ابی حاتم؛ تفسیر القرآن الکریم، ابن‌عربی؛ التفسیر الکبیر؛ تفسیر المنار؛ تفسیر نورالثقلین؛ جامع‌الاسرار و منبع الانوار؛ جامع‌البیان عن تأویل آی القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن؛ قرطبی، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم؛ روض الجنان و روح الجنان؛ شرح‌الاسماء الحسنی؛ شرح توحید الصدوق؛ شرح مصباح الشریعه؛ صفوة التفاسیر؛ الفرقان فی تفسیر القرآن؛ فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی؛ الکشاف؛ کشف الاسرار و عدة الابرار؛ لسان العرب؛ لغت نامه؛ لغت نامه قرآن کریم؛ مجمع البحرین؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ معجم مقاییس اللغه؛ مفردات الفاظ القرآن؛ مقامات معنوی؛ موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و‌العلوم؛ موسوعة مصطلحات جامع العلوم؛ میزان الحکمه؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ نهج‌البلاغه.


۱. لسان‌العرب، ج‌۴، ص‌۴۵‌-‌۶۴، «بصر».    
۲. لغت نامه، ج‌۳، ص‌۴۲۰۶، «بصیر».
۳. لغت نامه، ج‌۳، ص‌۴۲۰۶.
۴. نحل/سوره۱۶، آیه۷۷.    
۵. احزاب/سوره۳۳، آیه۱۰.    
۶. ق‌/سوره۵۰، آیه۲۲.    
۷. نجم/سوره۵۳، آیه۱۷.    
۸. احقاف/سوره۴۶، آیه۲۶.    
۹. انعام/سوره۶، آیه۱۰۳.    
۱۰. ص/سوره۳۸، آیه۴۵.    
۱۱. ملک/سوره۶۷، آیه۴.    
۱۲. آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۳.    
۱۳. نور/سوره۲۴، آیه۴۴.    
۱۴. حشر/سوره۵۹، آیه۲.    
۱۵. اسراء/سوره۱۷، آیه۱۷.    
۱۶. فاطر/سوره۳۵، آیه۱۹.    
۱۷. یونس/سوره۱۰، آیه۶۷‌.    
۱۸. نمل/سوره۲۷، آیه۸۶‌.    
۱۹. غافر/سوره۴۰، آیه۶۱.    
۲۰. اعراف/سوره۷، آیه۲۰۱.    
۲۱. نمل/سوره۲۷، آیه۱۳.    
۲۲. اسراء/سوره۱۷، آیه۱۲.    
۲۳. اسراء/سوره۱۷، آیه۵۹.    
۲۴. عنکبوت /سوره۲۹، آیه۳۸.    
۲۵. ق/سوره۵۰، آیه۸.    
۲۶. یوسف/سوره۱۲، آیه۱۰۸.    
۲۷. قیامه/سوره۷۵، آیه۱۴.    
۲۸. مجمع‌البحرین، ج‌۱، ص‌۲۰۴‌-‌۲۰۷.    
۲۹. لغتنامه قرآن، ج‌۱، ص‌۳۰۹‌-‌۳۱۴، «بصر».
۳۰. مفردات، ص‌۴۹.    
۳۱. بصائر ذوی التمییز، ج‌۲، ص‌۲۲۲.    
۳۲. مفردات، w۴۹، «بصر».    
۳۳. پیام قرآن، ج‌۱، ص‌۱۵۵.
۳۴. یوسف/سوره۱۲، آیه۱۰۸.    
۳۵. مجمع البیان، ج‌۵‌، ص‌۴۱۱.
۳۶. کشف الاسرار، ج‌۵‌، ص‌۱۴۸.
۳۷. قیامه/سوره۷۵، آیه۱۴.    
۳۸. نور/سوره۲۴، آیه۲۴.    
۳۹. جامع‌البیان، مج‌۱۴، ج‌۲۹، ص‌۲۲۹‌-‌۲۳۰.
۴۰. کشف الاسرار، ج‌۱۰، ص‌۳۰۳. ‌
۴۱. انعام/سوره۶، آیه۱۰۴.    
۴۲. اعراف/سوره۷، آیه۲۰۳.    
۴۳. اسراء/سوره۱۷، آیه۱۰۲.    
۴۴. جاثیه/سوره۴۵، آیه۲۰.    
۴۵. جامع البیان، مج‌۵‌، ج‌۷، ص‌۳۹۶.
۴۶. شرح توحید الصدوق، ج‌۲، ص‌۲۹۳‌-‌۲۹۴.
۴۷. روض الجنان، ج‌۷، ص‌۴۰۴.
۴۸. الکشاف، ج‌۲، ص‌۵۵‌.    
۴۹. تفسیر ابن‌کثیر، ج‌۲، ص‌۱۶۸.    
۵۰. انعام/سوره۶، آیه۱۰۴.    
۵۱. روض الجنان، ج‌۷، ص‌۴۰۵.
۵۲. جامع‌البیان، مج‌۵‌، ج‌۷، ص‌۳۹۷.
۵۳. التفسیر الکبیر، ج‌۱۳، ص‌۱۳۳.    
۵۴. الفرقان، ج‌۲۵، ص‌۴۵۸.
۵۵. التفسیر الکبیر، ج‌۵‌، ص‌۱۰۴.
۵۶. شرح توحید الصدوق، ج‌۲، ص‌۲۹۴.
۵۷. مقاییس اللغه، ج‌۱، ص‌۲۵۴.    
۵۸. التحقیق، ج‌۱، ص‌۲۸۰، «بصر».
۵۹. التحقیق، ج‌۱، ص‌۲۸۰، «بصر».



دائرةالمعارف قرآن کریم برگرفته از مقاله بصیرت.    




جعبه ابزار