بربه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بَرَبَه، نام قبیله‌ای از ترکان
سیبری غربی؛ نیز نام استپِ سیبری غربی واقع در بخش نووسیبیرسِک روسیه میان ْ۵۴ و ْ۵۷ عرض شمالی که از مغرب و مشرق به رشته تپه‌هایی در کرانه رودهای ایرتیش و اوب محدود است.
این استپ با مساحت ۰۰۰، ۱۱۷ کیلومتر مربع دارای منابع زیرزمینی چون
نفت و
گاز ، و همچنین دریاچه‌های بسیاری است که اغلب شورند و بزرگترینشان چانی است.
زمین آن جابه جا باتلاقی است، اما مناطق حاصلخیز نیز دارد و اساساً منطقه‌ای خاصِ پرورش احشام با آب و هوای قاره‌ای سرد است. این ناحیه به دو حوضه اصلیِ نهر اُم از متفرعات ایرتیش، و حوضه دریاچه چانی تقسیم شده است.
پراکندگی جمعیت آن (در ۱۹۴۹، بیش از ۰۰۰، ۵۰۰ تن) یکنواخت نیست و میزان تراکم آن، که در نواحی مرکزی و جنوبی به ۶ تا ۹ تن در هر کیلومتر مربع بالغ می‌شود، در شمال از یک تا ۸ر۱ تن تجاوز نمی‌کند. اکثریت با مهاجران روس و اوکرائینی و اقلیت با تاتارهاست که برخی در زمان‌های اخیر از ناحیه ولگا مهاجرت کرده و برخی دیگر بومی آن سرزمین‌اند.
ترکهای بربه شاخه‌ای از قبایل معروف به ترکهای سیبری‌اند که بر خلاف سایر قبایل به نام محل سکونتشان خوانده نمی‌شوند و نام قبیله خود را حفظ کرده‌اند. این بومی‌ها که روس‌ها آنان را
تاتارها (ترک‌ها) ی بربه یا بربینتسی می‌نامند، در نزدیکی گروه‌های دیگر تاتار (
تاتارهای تُبُلْلی و
تومَنلی ) در سیبری غربی جامعه کوچکی تشکیل داده‌اند که اینک رو به زوال است. طوایف عمده ترکهای سیبری غربی عبارت‌اند از:
تِرِنه ،
تاری ، بربه،
کُلُبو ،
لونیا ،
لووِی و
قارغالو که در روستاهای کوچک، به طور دسته جمعی زندگی می‌کنند و از راه
کشاورزی ،
دامپروری ،
ماهیگیری ،
شکار و جنگلبانی امرار معاش می‌کنند.
موضوع منشأ قومی و نژادی آن‌ها چنان بغرنج است که فرضیات متناقضی پدید آورده است. از سویی به نظر می‌آید که از نسل بومیان
اوگری باشند که هنگام ایجاد امپراتوری
سیبری ، بر اثر تماس با قبایل ترکی که به بربه مهاجرت کرده بودند، بعضاً
فرهنگ و آداب ترکی را پذیرفتند؛ ترکی مآب شدن این اقوام که تا قرون دهم و یازدهم /شانزدهم و هفدهم ادامه داشت، در قرن سیزدهم /نوزدهم با ورود تعداد بسیاری مهاجر
تاتار از ولگای میانه به کمال خود رسید. و بنابر ادعایی دیگر ترکان بربه مسلماً از ترکهای محلی سیبری هستند که به روایت رایج درمیان مردم، تسمیه آن‌ها به زمان کوچوم خان، آخرین فرمانروای خانان ترک در سیبری، باز می‌گردد. کوچوم خان در ساحل
نهر تُبُل (توبال)
شهری بنا کرده و قبایل ترک را در آن گردآورده بود. ترکهای بربه پیشنهاد او را مبنی بر کوچیدن به آن
شهر نپذیرفتند، ازینرو کوچوم خان آنان را بربه (از ریشه «بر» به معنای «وارماق» : واصل شدن /بودن) نامید. این روایت مردمی و داستان‌های تَوقْتَمِش (حک: ۷۸۲ـ ۷۹۷، ۱۳۸۰ـ ۱۳۹۵)، خان اردوی زرین، که در ادبیات قومی حفظ شده، نشان می‌دهد که این قبیله در قرن دهم/ شانزدهم نقش مهمی در تاریخ سیبری داشته است.
از زمان تصرف امپراتوری سیبری به دست روس‌ها از روزگار ایوان چهارم (۹۳۷ـ۹۹۲/ ۱۵۳۰ـ۱۵۸۴) تا عصر پطر کبیر (۱۰۸۳ـ۱۱۳۸/ ۱۶۷۲ـ ۱۷۲۵)، استپ بربه حد فاصل میان روسیه و امپراتوری
کلموک /
قلموق‌ها شد. در آن زمان، ناحیه مرزی
شهرهای تارا (در کناره ایرتیش) و تومسک (در شرق اوب)، «بخش بربه» (بارابینسکایا ولوست) نامیده شد.
اهالی بومی تاتار که در قرن یازدهم/ هفدهم در تعدادی از دهکده‌ها مستقر بودند، در اواخر قرن دوازدهم /هجدهم به طرف مناطق بایر استپ عقب رانده شدند و از آن زمان تعداد آن‌ها روبه نقصان گذاشت. به گفته رادلف در ۱۸۶۵، تعداد تاتارهای بربه ۶۳۵، ۴ تن بود. در سرشماری ۱۸۹۷، شمارشان به ۴۳۳، ۴ تن رسید و در سرشماری ۱۳۰۵ ش /۱۹۲۶، فقط ۳۹ نفر بودند؛ زیرا بقیه خود را تاتارهای
قازان معرفی کرده بودند.
اهالی بومی علاوه بر زبان خاص خود، به زبان تاتارهای
قازان و زبان کلموک/ قلموق نیز سخن می‌گفتند. در ابتدا به روس‌ها و کلموک‌ها، و کمی بعد فقط به روس‌ها خراج می‌پرداختند. در قرن دوازدهم/ هجدهم، افراد بسیاری را که از بخش اروپایی روسیه تبعید شده بودند به صورت مستعمره نشین در بربه اسکان دادند. در اواخر قرن سیزدهم/ نوزدهم، پس از احداث راه آهن سراسری سیبری، عمران و احیای منظّم و اصولی استپ به کمک دسته جدیدی از مهاجران روسی و اوکرائینی، آغاز شد.
لهجه تاتار بربه، که چندان بررسی نشده، دارای بعضی ویژگی‌های آوایی است (مثل تس به جای چ) و تقریباً جای خود را به زبان تاتاریِ
قازان و زبانِ روسی داده است.
امروزه تاتارهای بربه در چند دهکده کلاً تاتارنشین یا با سکنه تاتار و روس نزدیک دریاچه‌های
سبرلی ،
یورتوش و ومنگیش و در حوضه رودخانه اُم، مخصوصاً در بخش کوی بیشف (در قدیم کائینسک) در کنار راه آهن سراسری سیبری ساکن‌اند. گرویدن تاتارهای بربه به اسلام که از اواخر قرن دهم/ شانزدهم از آسیای مرکزی (
خوارزم و
بخارا ) آغاز شده بود، بر اثر فعالیت تجار و مبلغان تاتار
قازانی که از طریق رودخانه ایرتیش آمده بودند، ادامه یافت؛ اما بیش‌تر محتمل آن است که اغلب تاتارهای بومی، در قرن سیزدهم /نوزدهم و تنها بعد از استقرار تاتارهای
قازان در سیبریِ غربی،
اسلام آورده و
مذهب حنفی را پذیرفته باشند.
رادلف پیرمردانی را دیده بود که به یاد داشتند پدرانشان مانند
بت پرستان و به روش اهالی آلتایی
قربانی می‌کردند و لباس آنان با
مسلمانان تفاوت داشت.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بربه»، شماره۸۹۸.
