• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

انجیل در قرآن

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



یکی از کتب آسمانی که در قرآن صراحتا به کار رفته‌است، انجیل است.



واژه انجیل ، ۱۲ بار در ۱۲ آیه از ۶ سوره قرآن و همه جا شکل مفرد آن به صراحت یاد شده‌است.
موارد متعددی نیز با تعابیری چون «ما بَینَ یَدَیه» و «الَّذی بَینَ یَدَیه»، به عنوان یکی از کتابهای آسمانی پیش از قرآن بدان اشاره شده‌است.
افزون بر آنچه گفته شد، گاهی انجیل، از مصادیق حتمی و مورد اشاره «الکِتاب» در ترکیباتی چون «اَهل الکِتاب» و «الَّذینَ اُوتوا الکِتب» نیز هست.
قرآن به مناسبت‌های گوناگونی از انجیل یاد می‌کند.
تصریح بر وحیانی بودن آن و به عنوان کتابِ نازل شده بر عیسی (علیه‌السلام)، گواهی آن بر حقانیت تورات ، تصدیق آن از سوی قرآن، بشارت انجیل درباره بعثت پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و فراگیر شدن دعوت او و تحریف ، کتمان و حذف بخشی از آموزه‌های آن از این قبیل است.


قرآن بعثت عیسی مسیح (علیه‌السلام) را دنباله «ارسال رسل و انزال کتب» می‌داند و نام کتاب آسمانی او را به صراحت، انجیل خوانده و بر وحیانی بودن آن تأکید میورزد
[۳۵] جامع البیان، مج ۴، ج ۶، ص ۳۵۸.
[۳۶] مجمع البیان، ج ۳، ص ۳۱۳.
:
«لَقَد اَرسَلنا رُسُلَنا بِالبَیِّنتِ واَنزَلنا مَعَهُمُ الکِتبَ والمیزان ... ثُمَّ قَفَّینا عَلی ءاثرِهِم بِرُسُلِنا و قَفَّینا بِعیسَی ابنِ مَریَمَ وءاتَینهُ الاِنجیل...»
واژه « کتاب » در آیه ۳۰ سوره مریم نیز به انجیل اشاره دارد.
از سوی دیگر و به‌رغم وجود انجیل‌های فراوان، از جمله اناجیل چهارگانه رسمی در عصر نزول و پیش از آن، قرآن با کاربرد صیغه مفرد در همه آیات مربوط، بر یکی بودن انجیل نازل شده بر مسیح (علیه‌السلام) اصرار دارد، بنابراین می‌توان گفت که قرآن با تصریح بر منشأ وحیانی و یکی بودن انجیل عیسی (علیه‌السلام)، بشری بودن
[۴۳] تفسیرالمنار، ج۳، ص۱۵۹.
[۴۴] التحقیق، ج ۱۲، ص ۴۰.
[۴۵] الفرقان، ج ۳، ص ۱۲.
و تعدد آن
[۴۶] تفسیرالمنار، ج۳، ص۱۵۹.
[۴۷] المیزان، ج۳، ص۹۳-۱۰۸.
[۴۸] الفرقان، ج ۳، ص ۱۲.
را نفی می‌کند، در نتیجه اناجیل موجود و دیگر بخش‌های عهد جدید که به دست افراد بشر ، نگارش یافته، نمی‌تواند، عیناً همان انجیل نازل شده بر مسیح (علیه‌السلام) باشد
[۴۹] روح المعانی، مج ۱۵، ج ۲۸، ص ۲۸.
[۵۰] تفسیر المنار، ج ۳، ص ۱۵۹.
[۵۱] المیزان، ج ۳، ص ۱۸۹.
، بلکه روایت‌های مختلفی از آن را دربردارند و به احتمال زیاد، نسخه احتمالی انجیل یاد شده به عللی از بین رفته‌است.
[۵۲] التحقیق، ج ۱۲، ص ۴۰-۴۱.

شرایط بسیار دشوار حاکم بر جامعه مسیحیان نوایمان و برخوردهای خشن و سرکوبگرانه با آنان از سوی یهود و رومیان ، می‌تواند از آن جمله باشد
[۵۳] تفسیر المنار، ج ۳، ص ۱۵۹.
؛ همچنین یادکرد انجیل در کنار تورات و قرآن و به عنوان «کتاب»، موجودیت و واقعیت خارجی آن را به عنوان مجموعه‌ای از تعالیم آسمانی ثابت می‌کند:
۸ بار به عنوان زوج تورات و دوبار در کنار تورات و قرآن از آن یاد شده‌است:
«نَزَّلَ عَلَیکَ الکِتبَ بِالحَقِّ... و اَنزَلَ التَّورةَ والاِنجیل مِن قَبلُ هُدیً لِلنّاسِ و اَنزَلَ الفُرقانَ...»
البته، قرآن فقط نزول مجموعه‌ای از آیات وحیانی به نام انجیل و نه کتاب به معنای شناخته شده آن را تأیید می‌کند و درباره نگارش یافتن آن در زمان حیات مسیح (علیه‌السلام) به دست یا املای وی، نفیاً و اثباتاً، گزارشی ندارد، بنابراین و برای ارائه حوزه‌ای مشترک از دو مفهوم مسیحی و اسلامی انجیل می‌توان انجیل یاد شده در قرآن را اشاره به آیات نازل شده بر عیسی (علیه‌السلام) دانست که اناجیل اربعه نیز فارغ از صحت و سقم روایت، بخش‌هایی از آن را گزارش کرده‌است.
البته با این توضیح که براساس دیدگاه متفاوت مسیحیت درباره حضرت عیسی (علیه‌السلام) همه سخنان، رفتارها، و حوادث زندگی آن حضرت نیز در گستره مفهوم مسیحی انجیل جای می‌گیرد.
شماری از مفسران شیعه و سنی
[۶۶] الکشاف، ج۱، ص۵۲۶.
[۶۷] التفسیرالکبیر، ج۷، ص۱۶۹.
[۶۸] تفسیر قرطبی، ج ۴، ص ۵.
کاربرد واژه « انزال » به‌جای « تنزیل » درباره تورات و انجیل را دلیل دفعی بودن نزول آن دو می‌دانند.
البته برخی از صاحب‌نظران معاصر این دیدگاه را برنمی‌تابند.
[۶۹] تاریخ قرآن، ص ۱۹۰.
[۷۰] آفاق تفسیر، ص ۲۳۴-۲۴۰.

برخی دیگر با استناد به آیات ۴۵ و ۴۸ سوره آل‌عمران ، بر این باورند که نام انجیل همانند وعده بعثت مسیح (علیه‌السلام) در سخنان انبیا و کتابهای آسمانی پیشین آمده بود:
«اِذ قالَتِ المَلئِکَةُ یمَریَمُ اِنَّ اللّهَ یُبَشِّرُکِ بِکَلِمَة مِنهُ اسمُهُ المَسیحُ عیسَی ابنُ‌مَریَمَ... و یُعَلِّمُهُ الکِتبَ والحِکمَةَ والتَّورةَ والاِنجیل»
این آیه نشان می‌دهد که حضرت مریم (علیهاالسلام) با نام انجیل آشنا بوده‌است، در غیر این صورت، خبر از تعلیم الهی آن به عیسی (علیه‌السلام) پیش از تولد او و نزول انجیل، معقول نبود.
[۷۲] جامع البیان، مج ۳، ج ۳، ص ۳۷۳.



قرآن کریم ، عیسی (علیه‌السلام) و انجیل را تصدیق کننده تورات می‌خواند:
«و قَفَّینا عَلی ءاثرِهِم بِعیسَی‌ابنِ‌مَریَمَ مُصَدِّقًا لِما بَینَ یَدَیهِ مِنَ التَّورةِ وءاتَینهُ الاِنجیلَ فیهِ هُدیً ونورٌ ومُصَدِّقًا لِما بَینَ یَدَیهِ مِنَ التَّورةِ...»
تکرار تصدیق و نسبت جداگانه آن به عیسی (علیه‌السلام) و انجیل، نشان می‌دهد که گواهی بر حقانیت تورات، و نزول الهی آن افزون بر سخنان حضرت مسیح (علیه‌السلام)، در آیات انجیل نیز آمده‌است.
البته روشن است که مراد، تورات اصلی و نازل شده بر موسی (علیه‌السلام) است که خداوند، آن را عاری از تحریفات پدید آمده، به عیسی (علیه‌السلام) تعلیم داد، بنابراین تصدیق یاد شده، هرگز به معنای تأیید کامل تورات موجود در عصر عیسی (علیه‌السلام) و عاری بودن آن از تحریف نیست.
شماری از مفسران
[۷۸] روح‌المعانی، مج۳، ج۳، ص۲۷۳.
[۷۹] تفسیر المنار، ج ۳، ص ۳۱۲.
با استناد به آیه یاد شده و همانند آن بر این باورند که انجیل نازل شده بر مسیح (علیه‌السلام) به امضا و تکمیل احکام تورات پرداخته و آیین عیسی (علیه‌السلام) جز در پاره‌ای احکام، ناسخ شریعت موسی (علیه‌السلام) نبوده‌است.
در انجیل متّا و از زبان عیسی (علیه‌السلام) نیز به این مطلب تصریح شده‌است.
[۸۰] کتاب مقدس، متی ۵:۱۷-۱۸.

تصریح قرآن بر تعلیم تورات به عیسی (علیه‌السلام) از سوی خدا و تأکید بر آن به عنوان نعمتی بر وی می‌تواند مؤیّد این دیدگاه باشد.
توضیح بیش‌تر این‌که برخی آیات نشان می‌دهد حکم گوشت و برخی دیگر از اجزای شماری از حیوانات که براساس تورات بر قوم یهود، حرام شده بود، به وسیله انجیل، نسخ شده‌است:
«و مُصَدِّقًا لِما بَینَ یَدَیَّ مِنَ التَّورةِ ولاُِحِلَّ لَکُم بَعضَ الَّذی حُرِّمَ عَلَیکُم.»
قرآن سبب تحریم‌های یاد شده به‌رغم حلال بودن آن‌ها را، ستمگری، حق ستیزی و تمرد قوم یهود و به عنوان مجازات آنان معرفی می‌کند.


خداوند در آیات متعددی از قرآن کریم ، آن را تصدیق کننده کتابهای آسمانی پیشین از جمله انجیل می‌داند:
«و اَنزَلنا اِلَیکَ الکِتبَ بِالحَقِّ مُصَدِّقًا لِما بَینَ یَدَیهِ مِنَ الکِتبِ و مُهَیمِنًا عَلَیهِ...»
اما در این‌که تصدیق و تأیید یاد شده به چه معناست، مفسران به اختلاف گراییده‌اند
[۸۸] جامع‌البیان، مج ۱، ج ۱، ص ۶۱۵.
[۸۹] مج ۳، ج ۳، ص۲۲۶؛ مج۴، ج۶، ص۳۶۱.
[۹۰] التبیان، ج۸، ص۴۲۹.
[۹۱] مجمع‌البیان، ج ۲، ص۶۹۶-۶۹۷.
[۹۲] مجمع‌البیان، ج ۳، ص ۳۱۳.
[۹۳] مجمع‌البیان، ج ۸، ص ۶۳۷.
؛ دیدگاه نخست، آن را به معنای گواهی دادن قرآن بر نزول آن‌ها از سوی خداوند می‌داند؛ با این توضیح که لازمه آن، تصدیق همه محتویات کتاب‌هایی که امروزه به نام تورات و انجیل نامیده می‌شود، نیست.
دیدگاه دوم تصدیق یاد شده را به معنای تأیید همه یا بخشی از محتوای کتب آسمانی گذشته می‌داند و دیدگاه سومی هم بر آن است که کتابهای آسمانی پیشین درباره نزول قرآن از سوی خداوند خبر داده‌است و نزول قرآن نه شهادت گفتاری آن دلیل درستی آن خبر غیبی و مطابق با واقع بودن و از سوی خدا بودن کتب آسمانی گذشته است.
[۹۴] قرآن‌شناسی، ج ۱، ص ۱۸۲-۱۸۳.

به نظر می‌رسد، دقت در آیات مربوط و تفاوت تعابیر می‌تواند چالش یاد شده را برچیده و زمینه وحدت نظر را فراهم آورد؛ با این توضیح که آیات تصدیق کننده را می‌توان از یک جهت به دو دسته تقسیم کرد:دسته نخست آیاتی که در آن‌ها تعابیری چون «الَّذی بَینَ یَدَیه» و «ما بَینَ یَدَیه» آمده‌است، صریحاً به تصدیق کتابهای پیش از قرآن اشاره دارد و نمی‌تواند جز به معنای تأیید کتبی چون تورات و انجیل نازل شده باشد:
«و ما کانَ هذا القُرءانُ اَن یُفتَری مِن دونِ اللّهِ ولکِن تَصدیقَ الَّذی بَینَ یَدَیهِ و تَفصیلَ الکِتبِ...»

۴.۱ - تصدیق قرآن بر نزول الهی تورات

تصدیق در این آیات یقیناً می‌تواند به معنای گواهی دادن قرآن بر نزول الهی تورات و انجیل واقعی و تأیید همه آموزه‌های آن دو باشد.
[۱۰۲] التبیان، ج۳، ص۵۴۲.
[۱۰۳] مجمع‌البیان، ج۳، ص ۳۱۳.

پر واضح است که تصدیق به این معنا، بشارت‌های تورات و انجیل درباره بعثت پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و نزول قرآن را نیز دربرمی‌گیرد.
نکته شایان توجه آنکه، قرآن به عنوان یک توضیح تکمیلی درباره تصدیق کتابهای آسمانی گذشته، بر « مُهَیْمِن » بودن خود نسبت به آن‌ها تصریح می‌کند تا از پیدایش توهم تصدیق، بی‌هیچ دخل و تصرفی، پیشگیری کند.
مهیمن بودن قرآن را هرچند متفاوت ولی نزدیک به هم معنا کرده‌اند.
[۱۰۵] جامع‌البیان، مج۴، ج۶، ص۳۶۰-۳۶۳.
[۱۰۶] مجمع‌البیان، ج ۳، ص ۳۱۳.
[۱۰۷] تفسیر ابن کثیر، ج ۲، ص ۶۸.

برآیند این معانی، آن است که قرآن نسبت به کتب گذشته مسلط، فرادست و فراگیر است و براساس آن می‌تواند انواع دخل و تصرف‌ها را در آن‌ها انجام دهد، بر همین اساس آموزه‌های اصلی آن‌ها را حفظ و امضا ، موارد حذف و تحریف شده را یادآوری و اصلاح و تعالیم تابع شرایط خاص زمان، مکان و مخاطبان را نسخ کرده است.
[۱۰۸] تفسیر المنار، ج ۶، ص ۴۱۰-۴۱۱.

در دسته دوم آیات، تعابیری چون «لِما مَعَکُم» و «لِما مَعَهُم» به‌کار رفته و اشاره به اهل کتاب (یهود و نصارا ) است:
«یاَیُّهَا الَّذینَ اُوتوا الکِتبَ ءامِنوا بِما نَزَّلنا مُصَدِّقًا لِما مَعَکُم مِن قَبلِ اَن نَطمِسَ وُجوهًا...»
هرچند می‌توان ظاهر این تعابیر را اشاره به تورات و اناجیل موجود در عصر نزول دانست که در دست اهل کتاب بود؛ اما قطعاً نه به معنای تصدیق همه محتوا، بلکه چنان‌که برخی از آیات نیز اشعار دارد، تأیید بخشی از آموزه‌های تحریف ناشده آن‌هاست و این بدان سبب است که از جمله اناجیل یاد شده دارای آموزه‌های ضد و نقیض و شرک‌ آمیز است و سخنان، رفتارها و حوادثی را به عیسی (علیه‌السلام) نسبت می‌دهد که با عقل، و تعالیم توحیدی سازگار نیست.
مواردی از این گزارش‌ها و عقاید و احکام نادرست، شرک‌آلود و تحریف شده، در آیات قرآن مورد اشاره قرار گرفته است.

۴.۲ - تأیید ضمنی اناجیل عصر نزول

تأیید ضمنی و به اجمال اناجیل عصر نزول از برخی آیات دیگر نیز برمی‌آید؛ آیه ۶۶ سوره مائده از این قبیل است که در ترغیب اهل کتاب برای عمل به آموزه‌های تورات و انجیل، برخوردار شدن از برکات آسمان و زمین را پیامد آن می‌خواند:
«ولَو اَنَّهُم اَقاموا التَّورةَ والاِنجیلَ وما اُنزِلَ اِلَیهِم مِن رَبِّهِم لاََکَلوا مِن فَوقِهِم ومِن تَحتِ اَرجُلِهِم...»
مفسران، مراد از اقامه تورات و انجیل را اعتقاد و عمل به تعالیم آن دو درباره مبدأ ، معاد ، احکام و حدود الهی
[۱۲۵] التفسیر الکبیر، ج ۱۲، ص ۴۶.
[۱۲۶] تفسیر بیضاوی، ج ۱، ص ۴۴۴.
و نیز اعتراف به وجود بشارت مربوط به پیامبر اسلام ،
[۱۲۷] معانی القرآن، ج ۲، ص ۳۳۷.
[۱۲۸] التفسیر الکبیر، ج ۱۲، ص ۴۶.
[۱۲۹] تفسیر ابن کثیر، ج ۱، ص ۱۶۹.
بدون هرگونه تحریف و کتمان،
[۱۳۰] التبیان، ج۳، ص۵۸۵.
[۱۳۱] مجمع‌البیان، ج ۳، ص ۳۴۱.
دانسته‌اند، بنابراین، دست‌کم اناجیل موجود در عصر نزول، آموزه‌هایی از انجیل نازل شده را دربرداشته‌است، در غیر این صورت و با توجه به فقدان انجیل واقعی، دعوت به اقامه آن، توجیه خردمندانه‌ای نخواهد داشت.
تأیید ضمنی و اجمالی یاد شده را از آیه ۶۸ مائده نیز می‌توان برداشت کرد:
«قُل یاَهلَ الکِتبِ لَستُم عَلی شَیء حَتّی تُقیموا التَّورةَ والاِنجیلَ وما اُنزِلَ اِلَیکُم مِن رَبِّکُم...»
در شأن نزول آیه گفته‌اند که گروهی از یهودیان، پس از پاسخ پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) به پرسش آنان درباره تصدیق تورات از سوی او، گفتند:ما نیز تورات را قبول داریم؛ ولی به غیر آن ایمان نمی‌آوریم و خداوند براساس این آیه، دین و آیین آنان را بدون اعتقاد و عمل به تورات و انجیل فاقد ارزش و پایه و اساس می‌خواند.
اعتقاد و عمل به آن نیز ایمان به پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و قرآن را می‌طلبد.
قرآن کریم در جای دیگر، پیروان انجیل را به داوری و حکم کردن براساس «ما اَنزَلَ الله» در آن فرا می‌خواند:«ولیَحکُم اَهلُ الاِنجیلِ بِما اَنزَلَ اللّهُ فیهِ...» این آیه نیز تأیید ضمنی و اجمالی اناجیل عصر نزول را می‌رساند.


آفاق تفسیر (مقالات و مقولاتی در تفسیر پژوهی)؛ انجیل شریف یا عهد جدید؛ انجیل عیسی مسیح؛ انوار التنزیل و اسرار التأویل، بیضاوی؛ تاج العروس من جواهر القاموس؛ تاریخ تمدن، ویل دورانت؛ تاریخ قرآن، رامیار؛ تاریخ کلیسای قدیم در امپراطوری روم و ایران؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ تحقیقی در دین مسیح؛ تفسیر جوامع الجامع؛ تفسیر الصافی؛ تفسیر عبدالرزاق؛ تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر؛ التفسیر الکبیر؛ تفسیرالکتاب المقدس؛ تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب؛ تفسیر المنار؛ جامع البیان عن تأویل آی القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ خلاصه ادیان؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم؛ زاد المسیر فی علم التفسیر؛ الصراط المستقیم الی مستحق التقدیم؛ فتح القدیر؛ الفرقان فی تفسیر القرآن؛ فقه القرآن، راوندی؛ قاموس کتاب مقدس؛ قرآن‌شناسی؛ القرآن الکریم و التوراة والانجیل و العلم؛ کتاب مقدس؛ الکتاب المقدس فی المیزان؛ الکشاف؛ کلام مسیحی؛ لسان العرب؛ مجمع البحرین؛ مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن؛ محمد خاتم پیامبران؛ محمد در تورات و انجیل؛ المدخل الی العهد الجدید؛ مسیحیت؛ مسیحیت‌شناسی مقایسه‌ای؛ مسیحیت و بدعتها؛ معانی القرآن، نحاس؛ معرفی عهد جدید؛ المورد قاموس انکلیزی عربی؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ النهایة فی غریب الحدیث و الاثر؛ واژه‌های دخیل در قرآن مجید؛ هفت آسمان.


۱. آل‌عمران/سوره۳، آیه۳.    
۲. آل‌عمران/سوره۳، آیه۴۸.    
۳. آل‌عمران/سوره۳، آیه۶۵.    
۴. مائده/سوره۵، آیه۴۶.    
۵. مائده/سوره۵، آیه۴۷.    
۶. مائده/سوره۵، آیه۶۶.    
۷. مائده/سوره۵، آیه۶۸.    
۸. مائده/سوره۵، آیه۱۱۰.    
۹. اعراف/سوره۷، آیه۱۵۷.    
۱۰. توبه/سوره۹، آیه۱۱۱.    
۱۱. فتح/سوره۴۸، آیه۲۹.    
۱۲. حدید/سوره۵۷، آیه۷.    
۱۳. انعام/سوره۶، آیه۹۲.    
۱۴. یونس/سوره۱۰، آیه۳۷.    
۱۵. یوسف/سوره۱۲، آیه۱۱۱.    
۱۶. سبأ/سوره۳۴، آیه۳۱.    
۱۷. آل‌عمران/سوره۳، آیه۶۴.    
۱۸. آل‌عمران/سوره۳، آیه۶۵.    
۱۹. نساء/سوره۴، آیه۱۷۱.    
۲۰. بقره/سوره۲، آیه۱۴۶.    
۲۱. نساء/سوره۴، آیه۴۷.    
۲۲. نساء/سوره۴، آیه۱۳۱.    
۲۳. مائده/سوره۵، آیه۵.    
۲۴. آل‌عمران/سوره۳، آیه۳.    
۲۵. مائده/سوره۵، آیه۴۶.    
۲۶. مائده/سوره۵، آیه۱۱۰.    
۲۷. حدید/سوره۵۷، آیه۲۷.    
۲۸. مائده/سوره۵، آیه۴۶.    
۲۹. مائده/سوره۵، آیه۴۸.    
۳۰. یونس/سوره۱۰، آیه۳۷.    
۳۱. اعراف/سوره۷، آیه۱۵۷.    
۳۲. فتح/سوره۴۸، آیه۲۹.    
۳۳. مائده/سوره۵، آیه۱۴.    
۳۴. مائده/سوره۵، آیه۱۵.    
۳۵. جامع البیان، مج ۴، ج ۶، ص ۳۵۸.
۳۶. مجمع البیان، ج ۳، ص ۳۱۳.
۳۷. المیزان، ج ۳، ص ۱۹۸.    
۳۸. حدید/سوره۵۷، آیه۲۵.    
۳۹. حدید/سوره۵۷، آیه۲۷.    
۴۰. مائده/سوره۵، آیه۴۶.    
۴۱. مائده/سوره۵، آیه۱۱۰.    
۴۲. مریم/سوره۱۹، آیه۳۰.    
۴۳. تفسیرالمنار، ج۳، ص۱۵۹.
۴۴. التحقیق، ج ۱۲، ص ۴۰.
۴۵. الفرقان، ج ۳، ص ۱۲.
۴۶. تفسیرالمنار، ج۳، ص۱۵۹.
۴۷. المیزان، ج۳، ص۹۳-۱۰۸.
۴۸. الفرقان، ج ۳، ص ۱۲.
۴۹. روح المعانی، مج ۱۵، ج ۲۸، ص ۲۸.
۵۰. تفسیر المنار، ج ۳، ص ۱۵۹.
۵۱. المیزان، ج ۳، ص ۱۸۹.
۵۲. التحقیق، ج ۱۲، ص ۴۰-۴۱.
۵۳. تفسیر المنار، ج ۳، ص ۱۵۹.
۵۴. آل‌عمران/سوره۳، آیه۴۸.    
۵۵. مائده/سوره۵، آیه۶۶.    
۵۶. مائده/سوره۵، آیه۶۸.    
۵۷. مائده/سوره۵، آیه۱۱۰.    
۵۸. توبه/سوره۹، آیه۱۱۱.    
۵۹. آل‌عمران/سوره۳، آیه۳.    
۶۰. آل‌عمران/سوره۳، آیه۴.    
۶۱. مائده/سوره۵، آیه۴۴.    
۶۲. مائده/سوره۵، آیه۴۸.    
۶۳. جوامع‌الجامع، ج۱، ص۲۶۳.    
۶۴. الصافی، ج۱، ص ۳۱۵.    
۶۵. المیزان، ج ۳، ص ۷.    
۶۶. الکشاف، ج۱، ص۵۲۶.
۶۷. التفسیرالکبیر، ج۷، ص۱۶۹.
۶۸. تفسیر قرطبی، ج ۴، ص ۵.
۶۹. تاریخ قرآن، ص ۱۹۰.
۷۰. آفاق تفسیر، ص ۲۳۴-۲۴۰.
۷۱. آل‌عمران/سوره۳، آیه۴۸.    
۷۲. جامع البیان، مج ۳، ج ۳، ص ۳۷۳.
۷۳. مائده/سوره۵، آیه۴۶.    
۷۴. آل‌عمران/سوره۳، آیه۴۸.    
۷۵. مائده/سوره۵، آیه۱۱۰.    
۷۶. المیزان، ج ۳، ص ۲۰۱.    
۷۷. المیزان، ج ۳، ص ۲۰۱.    
۷۸. روح‌المعانی، مج۳، ج۳، ص۲۷۳.
۷۹. تفسیر المنار، ج ۳، ص ۳۱۲.
۸۰. کتاب مقدس، متی ۵:۱۷-۱۸.
۸۱. آل‌عمران/سوره۳، آیه۴۸.    
۸۲. مائده/سوره۵، آیه۱۱۰.    
۸۳. آل‌عمران/سوره۳، آیه۵۰.    
۸۴. انعام/سوره۶، آیه۱۴۶.    
۸۵. نساء/سوره۴، آیه۱۶۰.    
۸۶. انعام/سوره۶، آیه۱۴۶.    
۸۷. مائده/سوره۵، آیه۴۸.    
۸۸. جامع‌البیان، مج ۱، ج ۱، ص ۶۱۵.
۸۹. مج ۳، ج ۳، ص۲۲۶؛ مج۴، ج۶، ص۳۶۱.
۹۰. التبیان، ج۸، ص۴۲۹.
۹۱. مجمع‌البیان، ج ۲، ص۶۹۶-۶۹۷.
۹۲. مجمع‌البیان، ج ۳، ص ۳۱۳.
۹۳. مجمع‌البیان، ج ۸، ص ۶۳۷.
۹۴. قرآن‌شناسی، ج ۱، ص ۱۸۲-۱۸۳.
۹۵. یونس/سوره۱۰، آیه۳۷.    
۹۶. یوسف/سوره۱۲، آیه۱۱۱.    
۹۷. بقره/سوره۲، آیه۹۷.    
۹۸. آل‌عمران/سوره۳، آیه۳.    
۹۹. مائده/سوره۵، آیه۴۸.    
۱۰۰. فاطر/سوره۳۵، آیه۳۱.    
۱۰۱. احقاف/سوره۴۶، آیه۳۰.    
۱۰۲. التبیان، ج۳، ص۵۴۲.
۱۰۳. مجمع‌البیان، ج۳، ص ۳۱۳.
۱۰۴. المیزان، ج ۵، ص ۳۴۹.    
۱۰۵. جامع‌البیان، مج۴، ج۶، ص۳۶۰-۳۶۳.
۱۰۶. مجمع‌البیان، ج ۳، ص ۳۱۳.
۱۰۷. تفسیر ابن کثیر، ج ۲، ص ۶۸.
۱۰۸. تفسیر المنار، ج ۶، ص ۴۱۰-۴۱۱.
۱۰۹. المیزان، ج ۵، ص ۳۴۹.    
۱۱۰. نساء/سوره۴، آیه۴۷.    
۱۱۱. بقره/سوره۲، آیه۴۱.    
۱۱۲. بقره/سوره۲، آیه۹۱.    
۱۱۳. مائده/سوره۵، آیه۱۴.    
۱۱۴. نساء/سوره۴، آیه۱۵۷.    
۱۱۵. نساء/سوره۴، آیه۱۷۱.    
۱۱۶. مائده/سوره۵، آیه۱۷.    
۱۱۷. مائده/سوره۵، آیه۷۲.    
۱۱۸. مائده/سوره۵، آیه۷۳.    
۱۱۹. مائده/سوره۵، آیه۱۱۶.    
۱۲۰. مائده/سوره۵، آیه۱۱۷.    
۱۲۱. توبه/سوره۹، آیه۳۰.    
۱۲۲. مائده/سوره۵، آیه۶۶.    
۱۲۳. المیزان، ج ۶، ص ۳۷ -۳۸.    
۱۲۴. المیزان، ج ۶، ص ۳۷ -۳۸.    
۱۲۵. التفسیر الکبیر، ج ۱۲، ص ۴۶.
۱۲۶. تفسیر بیضاوی، ج ۱، ص ۴۴۴.
۱۲۷. معانی القرآن، ج ۲، ص ۳۳۷.
۱۲۸. التفسیر الکبیر، ج ۱۲، ص ۴۶.
۱۲۹. تفسیر ابن کثیر، ج ۱، ص ۱۶۹.
۱۳۰. التبیان، ج۳، ص۵۸۵.
۱۳۱. مجمع‌البیان، ج ۳، ص ۳۴۱.
۱۳۲. المیزان، ج ۶، ص ۳۷-۳۸.    
۱۳۳. مائده/سوره۵، آیه۶۸.    



دائرة المعارف قرآن کریم جلد۴، برگرفته از مقاله «انجیل».    




جعبه ابزار