امتحان حد

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

امتحان حد یکی از اصطلاحات به‌کار رفته در علم منطق بوده و به معنای شناسایی حد صحیح از غیر صحیح در مقام تعریف است.

---

یکی از مباحثی که در منطق از آن بحث می‌شود، پالایش تعریف و معرّف از خطاست. دراین‌باره عنوان‌هایی مانند: خطای در حد، خطای در رسم، خطای در فصل، خطای در جنس و… به کار گرفته شده است. بوعلی سینا در بعضی از کتاب‌های خود، مانند بعضی از اهل منطق، عنوان‌های پیش‌گفته را به کار برده است، ولی در منطق المشرقیین، این مباحث را با عنوان «امتحان» پیگیری کرده و اصطلاحاتی همچون: امتحان حد، امتحان جنس، امتحان فصل و… را به کار برده است.

---

منظور از امتحان حد، شناسایی حد صحیح از غیر صحیح است. توضیح اینکه در امتحان حد، علاوه بر امتحان مقوم، از امتحان محمول، امتحان عرض خاص و امتحان شرح‌الاسم نیز برای شناسایی حد صحیح از غیر صحیح استفاده می‌شود. باید به نکاتی هم که مخصوص خود حد است باید در شناسایی حد صحیح از غیر صحیح توجه کرد که عبارت‌اند از:
۱. اجزای حد باید بر محدود مقدم باشد، در غیر این صورت حد محض (تعریف به مقومات) نخواهد بود.
۲. از فصلی که سلب محض است استفاده نشده باشد، چون سلب‌ها لوازم‌اند؛ مانند تعریف خط به طول بدون عرْض.
۳. هر کدام از جنس و فصل به جای یکدیگر استعمال نشوند.
۴. نزدیک‌ترین جنس‌ها و فصل‌ها به کار رفته باشند، به گونه‌ای که ابتدا جنس قریب و سپس فصل قریب ذکر شده باشد.
امتحانات مخصوصی برای حدود اشیای مرکبه وجود دارد، از جمله اینکه: اجزای مرکب به جای هیئت حاصله از آنها اخذ نشود؛ مثلاً اگر عدالت عبارت است از: هیئت حاصله از اجتماع عفت، شجاعت و حکمت، نگوییم: عدالت همان عفت، شجاعت و حکمت است، زیرا از آن، چنین فهمیده می‌شود که عدالت، عفتِ به شرط شجاعت و حکمت است یا عفتِ مقارن آن دو است؛ پس ذکر جمع و اشاره به آن به عنوان تعریف صحیح نیست؛ مانند اینکه گفته شود: خانه، مجموعِ خشت، گل و چوب است، زیرا خانه، مجموع آنها با هیئت و ترکیب خاص است. همچنین اخذ ترکیب به جای مرکب خطاست؛ مانند: «البیت ترکیب من لبن و خشب و طین»، در حالی که بیت مرکب از آنهاست.

---

در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:
(۱) ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، منطق المشرقیین.    
(۲) لوکری، فضل بن محمد، بیان الحق بضمان الصدق.
(۳) علامه حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید.    

---