امام حسن در عصر علوی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
امام مجتبی (علیهالسّلام) در طول ۳۷ سالی
که در کنار
پدر بودند؛ سربازی
عاشق و
فداکار برای
امام علی (علیهالسّلام) به حساب میآمد و زمینه فعالیتهای آن حضرت شامل حوزههای فرهنگی، سیاسی، نظامی و... بود.
امام حسن مجتبی (علیهالسّلام) در طول ۳۷ سالی
که در کنار امیرمؤمنان (علیه
السّلام) زندگی کرد، فرزندی مطیع، امام شناس، بازوی نیرومند، یار
صدیق و
امین و سربازی عاشق و فداکار برای پدرش به حساب میآمد. حوزه فعالیتهای آن حضرت در عصر علوی شامل حوزههای فرهنگی، سیاسی، نظامی و... میباشد؛ امام مجتبی (علیه
السّلام) به اقتضای اوضاع زمانه و درخواست امام زمانش، گاهی در سمت
قضاوت، گاهی در پی بسیج مردمیبرای
جهاد، گاهی در میدان رزم و دیگر مسوولیتها به کمک و یاری پدر میشتابید.
پس از پایان گرفتن جریان
حکمیت توسط
ابوموسی اشعری و
عمرو بن عاص، و
خیانت آشکار آنها به
اسلام و
مسلمانان، بسیاری از
مردم لب به
اعتراض گشودند با این که مردم
کوفه بر خلاف نظر
امام علی (علیهالسّلام)،
ابوموسی اشعری را جهت مذاکره و حکمیت پیشنهاد کرده و بر این امر اصرار ورزیده بودند؛ حضرت علی (علیه
السّلام) برای پایان دادن به اختلافات، به امام حسن (علیه
السّلام) دستور داد تا درباره ابوموسی و عمروبن عاص و اشتباهاتشان سخن گوید. اندلسی مینویسد: روزی علی (علیه
السّلام) در
مسجد کوفه بالای منبر سخن میگفت. متوجه فرزندش حسن (علیه
السّلام) شد و به او فرمود: برخیز و درباره این دو نفر سخن بگو. امام حسن (علیه
السّلام) برخاست و پس از
حمد و ثنای خدا، فرمود: ای مردم! شما در مورد این دو نفر (ابوموسی و عمروبن عاص)
مذاکره کردید (و به
توافق رسیدید.) و ما آنها را به
مجلس مذاکره فرستادیم. براین اساس که مطابق قرآن، نه مطابق هوسهای نفسانی
داوری کنند ولی آنها مطابق هوسهای نفسانی، نه مطابق قرآن داوری کردند و وقتی که مذاکره این گونه باشد،
حاکم نخواهدبود. بلکه محکوم است. ابوموسی در آنجا که حکمیت را برای عبدالله
بن عمر قرار داد، به خطا رفت. ابوموسی از سه جهت خطاکرد:
۱-
عبدالله با پدرش عمر مخالفت نمود، زیرا عمر او را برای خلافت نپسندید و او را جزو شورای شش نفره قرار نداد.
۲- عبدالله رهبری و حاکمیت را برای خود طلب نکرد.
۳- مهاجران و
انصار که مقام زمامداری را تشکیل میدهند، برای
امارت او اتفاق نظر ننمودند.
در مورد اصل مسئله حکمیت (
وکالت دادن به شخصی برای داوری)
رسول اکرم (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) در جریان یهودیان
بنی قریظه، سعد
بن معاذ را منصوب نمودتا درباره آنها داوری کند و او نیز حکمی کرد که خداوند به آن راضی شد و شکی در این جهت نیست، زیرا اگر حکم کردن
سعد بن معاذ خلاف بود، پیامبر (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) به آن راضی نمیشد.
سخنان شیوای امام، که جایگاه علمی و سیاسی امام حسن (علیه
السّلام) را برای همگان آشکار میساخت، مساله را کاملا روشن نمود، هر چند که دشمن هیچ گاه دست از فتنهگری برنمیداشت.
امام علی (علیهالسّلام) در برخی از رویدادها از امام حسن (علیه
السّلام) میخواست که
قضاوت کند. روزی مردی را به محضر امیر مؤمنان (علیه
السّلام) آوردند که چاقویی در
دست داشت و او را در خرابهای کنار کشتهای یافته بودند و او را
قاتل معرفی میکردند. وقتی او را برای
قصاص میبردند قاتل واقعی خودش را معرفی و
اقرار به کشتن آن شخص کرد. امام علی (علیه
السّلام)
متهم و قاتل را نزد فرزندش حسن (علیه
السّلام) فرستاد تا حکم را از او بخواهد. امام مجتبی (علیه
السّلام) پس از شنیدن صحبتهای هر دو فرمود: «مرد قاتل که با راست گفتاریاش
جان متهم را نجات داد، به استناد آیه کریمه که قاتل واقعی با اقرار و صداقتش جان
متهم را نجات داد و با این کار گویی
بشریت را نجات داده است و خداوند متعال فرموده: «وَمَنْ اَحْیَاهَا فَکَاَنَّمَا اَحْیَا النَّاسَ جَمِیعًا ً؛ هر کس انسانی را از
مرگ نجات دهد، چنان است که گویی همه مردم را زنده کرده است.»
بنابراین آن دو را آزاد سازید و
دیه مقتول را از بیت المال پرداخت کنید.
اینکه امیرمؤمنان (علیه
السّلام) جواب سؤال و قضاوت را بر عهده فرزندش گذاشت، دلیل بر شخصیت والای علمیامام مجتبی (علیه
السّلام) است.
یکی از مسؤولیتهای مهم فرهنگی امام مجتبی (علیه
السّلام) در دوران خلافت امیرالمؤمنین (علیه
السّلام)
امامت جمعه بود. هر گاه امام علی (علیه
السّلام)
کوفه را ترک میکرد و یا به
دلیل عذری نمیتوانست نماز جمعه را اقامه کند، این مهم را بر دوش فرزند بزرگترشان میگذاشتند. مسعودی مینویسد: آنگاه که عذری مانند
بیماری برای امیرمومنان پیش میآمد و نمیتوانست برای اقامه نماز جمعه در مسجد کوفه حضور یابد، فرزند برومندش رابه این
امر مهم میگمارد.
امام حسن (علیه
السّلام) در یکی از خطبههای
نماز جمعه چنین فرمود: «همانا خداوند سبحان مبعوث نکرد پیامبری را مگر اینکه بعد از او جانشینی و یا گروه و یا خاندانی را تعیین کرد. پس
قسم به آن کس که محمد (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) را به پیامبری برگزید، هیچ کس در
حق ما اهل بیت کوتاهی نخواهد کرد، مگر اینکه خداوند
سبحان اعمال او را ناقص خواهد گذاشت و هیچ دولتی بر
ضد ما
حاکمیت پیدا نخواهد کرد، مگر آنکه عاقبت از آنِ ما خواهد شد و متجاوزان به حق ما پس از چند صباحی، سزای عمل خود را خواهند دید و به
مکافات آن خواهند رسید.»
بارها حضرت علی (علیه
السّلام) پاسخ به پرسشها را به امام حسن (علیه
السّلام) ارجاع میداد. گاهی مردم پس از دریافت پاسخ، همان
سؤال را از
امام علی (علیهالسّلام) کردند که حضرت همان پاسخ را به آنها میداد. در دوران خلافت
ابوبکر شخصی نزد او آمد و گفت من در حال
احرام حج به تخم شترمرغی دست یافتم و آن را خوردم. چه کفّارهای بر من
واجب است؟ ابوبکر نتوانست به او جواب دهد و او را به
عبدالرحمن بن عوف راهنمایی کرد.
عبدالرحمن بن عوف نیز از جواب آن درماند و به مرد گفت که نزد علی (علیه
السّلام) برود. مرد همین کار را انجام داد. حضرت (علیه
السّلام) به حسنین اشاره کرد و فرمود مسئله خود را از هر کدام میخواهی، بپرس. اعرابی سؤال خود را بیان کرد و امام حسن (علیه
السّلام) در محضر پدر، به او جواب داد.
امیرمؤمنان در رَحْبَه (محلهای در کوفه که به مقدار ۴۸ کیلومتر از شهر کوفه به طرف غربی قبله فاصله دارد.) به سر میبرد که مردی به حضورش آمد اظهار
ارادت کرد و گفت: من از ارادتمندان
کشور اسلامی شما هستم. حضرت فرمود: «تو از
رعیت ما نیستی. برای
پادشاه کشور روم سؤالاتی پیش آمده و او پیکش را نزد معاویه در شام فرستاده است و الآن آنجاست، لیکن او در جواب
عاجز مانده و تو را برای حل مشکلات خود نزد ما فرستاده است.» آن مرد اظهار داشت سخن شما درست است. امیرمؤمنان فرمود: پرسشهایت را با یکی از دو فرزندم (حسن و حسین) در میان بگذار. گفت: از فرزندت حسن میپرسم. امام مجتبی (علیه
السّلام) رو به مرد کرد و فرمود: آمدهای تا بپرسی: فاصله بین
حق و
باطل، بین
آسمان و
زمین و بین مشرق و مغرب چقدر است و...؟ امام در جواب چنین فرمود: فاصله بین حق و باطل چهار
انگشت است: آنچه به
چشم دیدی، حق است و هر چه را با گوش شنیدی، آن را در آغاز
باطل بدان. فاصله بین آسمان و زمین بهاندازه درخواست یک ستمدیده و یک چشم به هم زدن است و هر کس غیر این گوید،
دروغ است. فاصله بین مشرق و مغرب، بهاندازه حرکت یک
روز خورشید است. صبحگاهان از مشرق طلوع و شامگاهان غروب میکند.
گروهی نزد امیرمؤمنان (علیه
السّلام) آمدند و از کمبود
باران شکایت کردند. آن حضرت فرزند خود امام حسن (علیه
السّلام) را فراخواند و به وی فرمود: خدا را برای طلب باران بخوان. امام حسن (علیه
السّلام) به دنبال فرمان پدر دست به
دعا برداشت و فرمود: «اللهم هیّج لنا السحاب بفتح الابواب بماء عباب؛ خدایا! ابرها را به حرکت درآور و با بازکردن درهای آسمان، باران فراوانی بر ما بفرست». سپس امام (علیه
السّلام) دعای باران را
قرائت فرمود. بعد امام حسین (علیه
السّلام) این دعا را خواند. هنوز دعا تمام نشده بود که باران شروع به باریدن کرد.
امام علی (علیه
السّلام)
حکومت خود را با
عدالت پیش میبرد، ولی آنان که به زراندوزیهای
زمان عثمان خو کرده بودند و همانانی که مردم را به
قتل او
تشویق میکردند، پس از مدتی که اوضاع را به فراخور حال خود ندیدند،
پیراهن خونین عثمان را دستآویز مقاصد پلید خود ساختند و در
بصره به اخلالگری و آشوبطلبی دست زدند. امام علی (علیه
السّلام) فرزند بزرگ خود
امام حسن (علیهالسّلام) به همراه
عمار بن یاسر و قیس را برای جلب مشارکت مردم در ستیز با پیمانشکنان به
کوفه فرستاد.
برخی از مردم وقتی او را دیدند که میخواهد برای آنان سخنرانی کند، زیر لب میگفتند: «خدایا! زبانِ زاده دختر پیامبرمان را گویا گردان». امام مجتبی (علیه
السّلام) به سبب بیماریای که داشت، به ستونی تکیه کرد و سخنان بسیار شیوا و رسایی ایراد کرد. او پس از
سپاس و
ستایش خداوند، به بیان مناقب پدر بزرگوارش پرداخت و سخنرانی گیرا و رسایی ایراد فرمود.
امام حسن (علیه
السّلام) توانست حدود دوازده هزار نفر از جنگجویان کوفه را جهت پیوستن به سپاه علی (علیه
السّلام) به سوی
بصره گسیل دارد.
آتش جنگ جمل فروکش نکرده بود که زمزمههایی در برپایی
فتنه خونین دیگری از سوی شام به گوش رسید.
معاویه و همدستانش سرگرم تجهیز سپاه و جمع آوری نیرو برای جنگ با امام علی (علیه
السّلام) بودند. خبر به امیرالمؤمنین (علیه
السّلام) رسید. امام علی (علیه
السّلام) فرزندش امام مجتبی (علیه
السّلام) را مامور کرد تا برای مردم سخنرانی کند و آنان را برای دفاع در برابر مهاجمان زرپرست و زورمدار تشویق کند. امام مجتبی (علیه
السّلام) در حضور پدر، سخنان رسا و شیوایی بیان نمود و این گونه مردم را به جنگ با معاویه تشویق کرد. سخنرانی گرم و آتشین امام مجتبی (علیه
السّلام) شوری در دلها میافکند و مردم را برای نبرد آماده میساخت.
امام حسن (علیه
السّلام) و
امام حسین (علیهالسّلام) همراه پدرشان در جنگهای جمل،
صفین و
نهروان شرکت داشتند.
امام مجتبی (علیه
السّلام) بازویی علمی، قضایی و نیرویی بسیار کارآمد برای حکومت علوی و شخص امیرمؤمنان (علیه
السّلام) بودند. امام حسن قبل از جنگ جمل سخنرانی کرد
و امیرالمؤمنین وی را در این جنگ به میمنه (سمت راست) سپاه فرستاد.
همان گونه که گفته شد، امام مجتبی (علیه
السّلام) در جنگ جمل حضوری چشمگیر و شجاعانه داشت و ضربه نهایی را ایشان با
نحر کردن
شتر عایشه به انجام رسانید و جنگ را به سود امیرالمؤمنین (علیه
السّلام) پایان داد.
در جنگ صفین امیر مؤمنان مشاهده فرمود که فرزندش امام حسن (علیه
السّلام) شتابان به جنگ با دشمن میرود. خطاب به یارانش فرمود: «این جوان را محکم بگیرید تا (کشته شدن) او مرا درهم نشکند؛ زیرا که من در از دست دادن این دو شخص (حسن و حسین)،
بخل میورزم تا مبادا
نسل رسول خدا (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) قطع شود.»
در گرماگرم جنگ، وقتی معاویه جنگیدن امام مجتبی (علیه
السّلام) را دید، خواست تا
سیاست پلید و همیشگی «تطمیع و
تفرقه» را درباره امام حسن (علیه
السّلام) به کار گیرد. از این رو، کوشید تا امام مجتبی (علیه
السّلام) را با وعدههای پوشالی از میدان بدر کند. به همین منظور،
عبیدالله بن عمر فرزند کوچک
خلیفه دوم و از یاغیان آزاد شده دوره عثمان را به میدان جنگ فرستاد تا امام حسن (علیه
السّلام) را با
وعده خلافت و دیگر بهانهها از میدان بدر کند. وقتی عبید الله، امام مجتبی (علیه
السّلام) را مشغول کارزار دید، نزدیک رفت و گفت: «با تو کاری دارم.» امام دست از جنگ کشید و نزدیک آمد. عبید الله پیشنهاد معاویه را به امام رسانید. امام با تندی فرمود: «گویی میبینمت که امروز یا فردا کشته خواهی شد، ولی
شیطان فریبت داده و این کار را برایت زیبا نموده است تا روزی که
زنان شام بر جنازهات بگریند. به زودی خدا بر زمینت میزند و جنازهات را با صورت به
خاک میکشد.» عبید الله شگفت زده و ناامید و سر افکنده به سوی خیمه گاه بازگشت. معاویه با دیدن حالت او، خود به جواب پی برد و گفت: «شرمگین مباش او
پسر علی است.»
امام علی (علیه
السّلام) در اواخر عمر خویش طی حکمی همه
موقوفات خویش را به امام حسن (علیه
السّلام) واگذار کرد.
این موقوفات دو بخش بود: برخی موقوفات خود امام علی (علیه
السّلام) بودنداز قبیل
چاه،
چشمه،
نخل و دیگر چیزهایی که امیرمومنان آنها رااحداث و
وقف گردانیده بود؛ برخی همان موقوفات
پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) و
حضرت فاطمه (سلاماللهعلیها) بود که تولیتش به عهده حضرت علی (علیه
السّلام) بود. مضمون این
وصیت میرساند که این حکم فقط مربوط به تصدّی اموال شخصی حضرت امیر (علیه
السّلام) نبود، بلکه درباره
بیت المال است که باید برای حفظ
امامت و
زعامت اهل بیت به دست کسی سپرده شود و حقوق و صدقات به اهلش برسد. در واقع منصب سرپرستی موقوفات و صدقات، یکی از مسئولیتها و شئون امامت است که امام علی (علیه
السّلام) آن را به امام حسن (علیه
السّلام) و امام حسین (علیه
السّلام) اختصاص میدهد. امام علی (علیه
السّلام) در فرمانی به امام حسن (علیه
السّلام) به وی چنین میفرماید: «این است آنچه را که بنده خدا، علی
بن ابیطالب، پیشوای مؤمنین درباره دارایی خود به آن فرمان داده برای به دست آوردن
رضا و خشنودی خدا که به سبب آن مرا به
بهشت داخل نماید و براثر آن، آسودگی
آخرت را به من عطا فرماید... و پس از من، حسن
بن علی سفارش مرا انجام میدهد.
وصی من است از مال و داراییم به طور شایسته صرف میکند و به مستحقین و سزاواران میبخشد و اگربرای حسن پیشامدی نمود حسین
زنده است. وصی من بعد از حسن، اوست و سفارشم را مانند او انجام میدهد.... و شرط میکند با آن که تصدی این مال را به او داده، این که این مال را به همان طوری که هست، باقی بگذارد و
میوه آن را در آنچه به آن مامور گشته و رهنمود شده است، صرف نماید و شرط میکند که نهالی از زادههای درخت خرمای این دهها را نفروشد...»
این نامه در صدد نصب مدیر امور مالی مطمئن و دقیق برای حفظ و
حراست بیت المال مسلمانان است؛ گر چه در میان
صدقات مقداری از دسترنجهای آنان نیز دیده میشود.
پایگاه اطلاعرسانی حوزه، برگرفته از مقاله «امام حسن مجتبی»، بازنویسی توسط گروه پژوهشی ویکی فقه.