المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار»، اثر تقی الدین، احمد
بن علی
بن عبد القادر
مقریزی، معروف به «الخطط المقریزیة»، به بررسی
تاریخ سرزمین
مصر از سال ۲۰ ق، تا دوران مؤلف پرداخته است.
نویسنده، کتاب را با هدف تهیه مجموعه معروفی در باره سرزمین مصر و احوال ساکنان آن، در سال ۸۲۰ ق، به
زبان عربی تدوین کرده است.
المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار اثر
تقی الدین ابوالعباس احمد مقریزی است که به
زبان عربی و به تصحیح محمد زینهم و مدیحه الشرقاوی می‌باشد.
مقریزی با هدف و تهیه مجموعه معروفی درباره سرزمین مصر و احوال ساکنان آن، مجمل و خلاصه ایاز اخبار پراکنده این اقلیم را در سال ۸۲۰ تخت عنوان المواعظ الاعتبار بذکر الخطط و الآثار در هفت جزء گردآوری نمود.
کتاب، با مقدمه مؤلف آغاز و مطالب، در چهار جلد و هر جلد در چندین قسمت، ارائه شده است.
مباحث، در باره
آثار تمدنی مصر، اخبار شهرهای بزرگ و شرح حال دول آن بوده و برخی معتقدند که شاید بتوان آن را انقلابی در موسوعه نویسی این عصر دانست.
نویسنده، اخبار آثار مصر را از اقوام سلف و قرون گذشته گردآورده و به یادکرد بناهایی که در فسطاط بوده و هست و نیز قصرهای معروف شهر
قاهره، محله‌ها، نواحی و بناهای بدیع آن، به بیان سرگذشت بزرگان و برجستگان بنیان گذار این شهر پرداخته است.
به دلیل نامشخص بودن زمان‌ها، وی، نتوانسته اثرش را بر اساس نظم زمانی تهیه کند، لذا پایه کار خود را بر حسب سرزمین‌ها و یا مناطق و تا حد اندکی نظم منطقی موضوعات تنظیم نموده است.
کوشش و معرفت وسیع نویسنده حیرت آور است؛ چنان که قسمت زیادی از مطالب او در جای دیگر نیامده و اگر روایت او نبود به کلی از میان می‌رفت.
وی، سبکی ساده، روشن و دل پذیر دارد و از درازنویسی و حماسه گویی به دور است. به همین ملاحظات، به اتفاق همگان و بی گفت وگو، کتاب، در حدود مطالبی که فراهم آورده، بسیار گران قدر است.
روش وی، در تالیف این اثر، اهمیت و ارزش علمی او را نشان داده است. توجه وی به مردم و گروه‌های مختلف آنها و مشکلات اجتماعی و مسائل اقتصادی، او را نه فقط
مورخ راوی، بلکه مورخی مبدع و تحلیل گری توانا و حساب گری برجسته نشان داده است.
او، موضوعات مختلف را با ادله خاص خود بیان کرده و علاوه بر طرح مشکلات و تشخیص درست آنها و بیان اسباب، علاج آن مشکلات را نیز توضیح داده است.
وی، مطالب را با تکیه بر نوشته‌های پیشینیان، روایات مشایخ و بزرگان و مشاهدات شخصی خود به رشته تحریر درآورده است.
وی، معمولا در نقل مطالب دقیق است و تا حدود امکان از شخصیت‌های معاصر خویش نقل می‌کند.
تعداد منابعی که او یاد می‌کند، حقا خارق العاده است و بدون شک مطالعه آن به تحقیقی خاص نیاز دارد.
مقدمه، شامل مباحثی در
جغرافیای تاریخی،
وصف دقیق شهرها و آثار مصر دوران قدیم و
قرون وسطی بوده و فهرستی از آخرین کتاب‌های نوشته شده در باب مصر را که مورد استفاده نویسنده قرار گرفته، ذکر کرده است؛ از جمله، «
الروضة البهیة الزاهرة فی خطط المعزیة القاهرة»، نوشته
ابن عبد الظاهر (۶۹۲ ق) که ماخذ اصلی نویسنده و تمامی کسانی است که در مورد خطط قاهره مطالبی نوشته‌اند. نویسنده به این کتاب، با عنوان «خطط القاهرة» اشاره کرده است.
مقدمه‌ای در جغرافیای تاریخی،
وصف دقیق شهرها و آثار مصر دوران قدیم و قرون وسطی است. توجه ویژه مقریزی به دو شهر فسطاط و قاهره به حدی است که نیمی از اثر خود را به احوال قاهره و اخبار خلفای آن، نقشه‌ها، مناطق، محلات، دروازه‌ها، گرمابه‌ها، بازارها، میدان‌ها، قلعه‌ها،
مساجد،
معابد، مقابر و صاحبان
مذاهب مختلف ساکن آن شهر اختصاص داده و کتاب را با ذکر عللی که موجب خرابی اقلیم مصر شده، به اتمام رسانده است.
مقریزی خطط را با تکیه بر نوشته‌های پیشینیان، روایات مشایخ و بزرگان و مشاهد شخصی خود به رشته تحریر در آورده است.
مولف متذکر می‌شود که به دلیل نامشخص بودن زمان‌ها نتوانسته اثرش را بر اساس نظم زمانی تهیه کند، لذا پایه کار خود را بر حس سرزمین‌ها و یا مناطق و تا حد اندکی نظم منطقی موضوعات تنظیم نموده است.
مقریزی در مقدمه خطط فهرست آخرین کتاب‌های نوشته شده، در باب مصر را که مورد استفاده اش بوده، آورده است. از جمله الروضة البهیة الزاهرة فی خطط المعزیة القاهرة، نوشته ابن عبدالظاهر ۶۲۲ ه. ق که مآخذ اصلی مقریزی و تمامی کسانی است که در مورد خطط قاهره مطالبی نوشه‌اند. مقریزی به این کتاب با عنوان خطط القاهره اشاره کرده است.
توصیف مقریزی از نقشه داخلی قصر فاطمی،
وصف ایوان‌های مختلف قصر و خزاین آن، چگونگی جلوس
خلیفه بر ایوان و مواکب
خلافت به طور کامل از کتاب
نزة المقلتین فی اخبار الدولتین، اثر
ابن الطویر ابومحمد المرتضی عبدالسلام
بن الحسن القیسرانی ۶۱۷ ه. ق گرفته شده است.
تفصیل مطالب در خصوص انواع خوردنی‌ها، زیورآلات، و خلعت‌هایی که در مراسم و مناسبت‌ها برای بزرگان
دولت فاطمی به ویژه در دوران خلافت، الامر باحکام الله ۵۲۴- ۴۹۵ ه. ق و وزارت مامون البطائحی بین سال‌های ۵۱۵ و ۵۱۹ ه. ق در نظر گرفته شده بود. از تاریخ ابن المامون، نوشته امیر جمال الدین ابوعلی
موسی بن مامون بطائحی ۵۸۸ ه. ق اخذ شده است که جز مصادر خطط ابن عبدالظاهر نیز بوده است.
وصف عمومی شهر قاهره در خصوص محدوده ش هر، بناها، ساکنان، خلیج‌ها و برکه‌های موجود در آن از کتاب
المغرب فی حلی المغرب علی
بن موسی
بن سعید مغربی ۶۸۵ ه. ق از نسخه‌ای به خط خود ابن سعید اقتباس شده است.
دیگر مصادر مقریزی در خطط، کتاب
الموالی محمد بن یوسف کندی ۳۵۰ ه. ق الذیل علی کتاب الامراء کندی، اتمام کتاب الکندی فی اخبار امراء مصر،
سیرة الاخشید، سیرة المعزالدین الله ابن زولاق ۳۸۶ ه. ق و
تاریخ حلب ابن ابی طی ۶۳۰ ه. ق بوده است.
مقریزی از کتاب‌های دیگری نیز در خصوص خطط استفاده کرده، لیکن نامی از آنها نبرده است. از جمله:
الانتصار ابن دقماق ۸۰۹ ه. ق و کتاب
خطط المصر اوحدی ۸۱۱ ه. ق که اکنون در دسترس نیست.
علاوه بر آثار ذکر شده، مولف کتاب‌های عقد جواهر الاسفاط و اتعاظ الحنفا و السلوک را که در مورد تاریخ مصر از فتح اسلامی تا پایان وقایع سال ۸۴۴ ه. ق است، به عنوان پیش نویس و مقدمه‌ای برای نگارش اثر بزرگتر خود خطط قرار داده که به دلیل اهمیت، آن را بر سایر آثار او مقدم دانسته‌اند.
علاوه بر اینها مقریزی از مصادر دیگری که در درجه دوم اهمیت قرار داشته نیز بهره برده است. از آن جمله می‌توان به ایقاظ المتغفل و اتعاظ المتامل فی الخطط
ابن متوج ۷۳۰ ه. ق،
اخبار مصر و عجائبها نوشته
ابراهیم بن وصیف شاه،
مفرج الکروب فی اخبار بنی ایوب اثر
ابن واصل ۶۹۷ ه. ق،
المختصرفی اخبار البشر ابوالفداء ۷۳۲ ه. ق
الروضتین ابوشامه،
المنتظم ابن جوزی،
نهایة الارب نویری و
عقدالجمان العینی اشاره کرد.
مقریزی با ذکر مسائلی چون عمران و آبادی قاهره، روش زندگانی امیران و بزرگان،
عادات و رسوم، نحوه اداره، توزیع و چگونگی دریافت
مالیات‌ها، موقعیت
مستاجران و شیوه‌های مختلف اجازه زمین‌ها، اوضاع سیاسی، اداری، مالی، فرهنگی و عمرانی مصر و به خصوص قاره را به خوبی
توصیف کرده است.
تلاش جدی مقریزی در
توصیف شهر مصر با استفاده از منابع و مآخذ اصیل و معتبر به درجه‌ای است که با وجود نگارش کتاب‌های متعدد در این مورد، حتی بعد از او، اثرش هم چنان در ردیف کامل ترین، معتبرترین و مشهورترین کتاب‌های خطط قرار گرفته است.
هر چند مقریزی در مقدمه پیش نویس اثر خود به خوبی به میان مفهوم
تاریخ و راه و روش و هدف از تالیف خطط پرداخته، اما مانند استادش
ابن خلدون موفق به تطبیق آن با نظریه خود نشده است.
مقریزی در آغاز کتاب گران سنگ المواعظ و الاعتبار به این عاطفه میهنی و حس
وطن دوستی اشاره کرده و می‌نویسد: «مصر محل تولد و
وطن خانواده و خویشاوندان من است. من در آنجا رشد یافته‌ام. بنابراین دوست دارم، آن را خوب بشناسم و تاریخ آن و شهرهای قاهره و فسطاط را از گذشته دور تا کنون ذکر نمایم». او این احساس خود را با ذکر شهرها، محله‌ها، کوچه‌ها، بازارها، دروازه‌ها، قصرها،
مساجد، مدارس و کتابخانه‌های مصر بیان نموده است.
مقریزی در کتاب خطط خویش به توضیح جداگانه رؤوس ثمانیه پرداخته است. او می‌نویسد با این کتاب هر انسانی می‌تواند، در هر زمانی بخواهد از تاریخ مصر آگاه شود. او در توضیح دومین مسئله از
رؤوس ثمانیه به وجه نام گذاری این کتاب پرداخته و می‌نویسد، هر چه در تاریخ مصر تفحص کردم آن را پراکنده یافتم. از طرفی برای من مقدور نبود که آن را بر حسب سال وقوع حوادث منظم کنم، چون زمان بسیاری از حوادث، به ویژه حوادث ادوار دور، ضبط نشده بود. از سوی دیگر به عللی که در مطالعه کتاب معلوم خواهد شد، باز نتوانستم آن را بر حسب نام افراد منظم نمایم. به ناچار آن را با بیان خطط و آثار آن سرزمین تنظیم نمودم که هر فصلی موضوع‌های مناسب آن را دربردارد. بدین صورت بسیاری از اخبار مصر از پراکندگی بیرون آمد و نظم یافت. به همین سبب عنوان آن را المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار نامیدم.
او در توضیح این که موضوع این کتاب چه نوع
دانش و صناعتی است، می‌نویسد: این کتاب از نوع علم اخبار است که
شرایع الهی و سنن
انبیا به وسیله آن حفظ و شناخته شده‌اند. مقریزی می‌نویسد، این کتاب در هشت جزء تنظیم شده که هر جزئی مشتمل بر بخشی از تاریخ مصر است.
او در مقدمه این کتاب فصلی را به بیان رؤوس ثمانیه، که همان هشت مسئله
ارسطوئی است، اختصاص داده و پس از ذکر هفت مورد، درباره مسئله هشتم، می‌نویسد: «اما روش من در نقل
روایات بر سه گونه است:
۱- نقل روایت از منابع پیشین
۲- نقل روایت از اساتید علم و بزرگانی که من آنها را درک کرده‌ام.
۳- نقل آنچه خود به چشم دیده و مشاهده کرده‌ام.
او در این کتاب پس از تقسیم
علم به
عقلی و
نقلی می‌نویسد: انسان پس از آگاهی از این دو دانش می‌تواند به
تدبر و تامل در تاریخ بپردازد. برخی پژوهشگران در تمجید از روشمندی علمی مقریزی در کتاب خطط نوشته‌اند: «همان گونه که عظمت ابن خلدون و روش علمی او در مقدمه کتابش تجلی یافته است، مقریزی نیز در کتاب خطط خویش مقدمه ارزشمندی دارد».
سخاوی، ضمن تحسین از مقریزی، وی را خالی از انتقاد ندانسته و او را به عدم
اتقان در نقل روایات متهم می‌کند. او انتقاد از مقریزی را تا بدان جا رسانیده که حتی انتساب خطط را به وی انکار کرده و آن را متعلق به شخص دیگری به نام شهاب الدین احمد
بن عبدالله
بن حسن الاوحدی ۸۱۱ ه. ق می‌داند. وی معتقد است که مقریزی با دستیابی به یادداشت‌های
اوحدی با عنوان خطط مصر و القاهره و زیاد کردن مطالب غیر لازم، بدون آن که ذکری از مولف اولیه آن به میان آورد، اثر را به نام خود به ثبت رسانیده است. انتقاد سخاوی نسبت به تمامی شخصت‌های معاصر خود، موجب گردیده تا اظهارات وی در خصوص شخصیت و آثار علمی مقریزی مورد توجه قرار نگیرد.
این در حالی است که مقریزی در مقدمه خطط تصریح کرده است که در نگارش این کتاب به بسیاری از مورخان مصر تکیه داشته است. او به سه روشی که در نگارش منقولات این کتاب از آنها بهره جسته اشاره نموده است، که در بحث روش
تاریخ نگاری او به آنها اشاره نمودیم. مقریزی نام برخی از نویسندگانی را که از آثار آنها سود جسته، نام برده است.
اوحدی در سال ۸۱۱ قمری درگذشته است؛ در حالی که مقریزی در خلال سال‌های ۸۲۰ تا ۸۲۵ قمری به نگارش کتاب خطط مشغول بوده است و این نگارش تا سال ۸۴۳ قمری؛ یعنی تا دو سال پیش از مرگش ادامه داشته است. بنابراین عقلا ممکن نیست، مقریزی چیزی را مربوط به این دوره، از کسی نقل کرده باشد که او پیش از آن زمان درگذشته است.
آنچه مقریزی در خطط درباره مصر و قاهره، از اوائل
قرن هشتم تا دو سال پیش از وفاتش نوشته است، بیش از نیمی از عمر او را در بر می‌گیرد، و اگر آنچه با استناد به گذشتگان
اقتباس کرده، به آن افزوده شود، دیگر آنچه در معرض
اتهام سخاوی قرار می‌گیرد، بسیار اندک خواهد بود. افزون بر این، کسی که در عصر خویش خبره در تاریخ و
روایت بوده، بعید است که نیاز به
اختلاس داشته باشد، به ویژه این که پیش از این نیز آثاری در تاریخ مصر داشته است.
توجه ویژه نویسنده به دو شهر فسطاط و قاهره، به حدی است که نیمی از اثر خود را به احوال قاهره و اخبار خلفای آن، نقشه‌ها، مناطق، محلات، دروازه‌ها، گرمابه‌ها، بازارها، میدان‌ها، قلعه‌ها، مساجد، معابد، مقابر و صاحبان مذاهب مختلف ساکن آن شهر، اختصاص داده و کتاب را با ذکر عللی که موجب خرابی اقلیم مصر شده، به اتمام رسانده است.
توصیف مقریزی از نقشه داخلی قصر فاطمی،
وصف ایوان‌های مختلف قصر و خزاین آن، چگونگی جلوس
خلیفه بر ایوان و مواکب خلافت، بسیار زیبا و خواندنی بوده و به طور کامل از کتاب «
نزهة المقتلین فی اخبار الدولتین»، اثر القیسرانی گرفته شده است.
تفصیل مطالب در خصوص انواع خوردنی‌ها، زیورآلات و خلعت‌هایی که در مراسم و مناسبت‌ها برای بزرگان
دولت فاطمی به ویژه در دوران خلافت الآمر باحکام الله (۴۹۵- ۵۲۴ ق) و وزارت مامون البطائحی (بین سال‌های ۵۱۵ و ۵۱۹ ق)، در نظر گرفته شده بود، از قسمت‌های جالب کتاب است. این مطالب، از تاریخ ابن المامون، نوشته ابو علی موسی بطائحی (۵۸۸ ق)، اخذ شده که جزء مصادر خطط
ابن عبد الظاهر نیز بوده است.
مؤلف، در بخشی از مباحث، به بررسی فرقه‌ها و عقاید آنان نیز پرداخته است. وی، در این بخش، از ده
فرقه اصلی به عنوان فرقه‌های از میان رفته سخن گفته و از آن پس، به بررسی فرقه‌ای که نماینده کنونی اندیشه اسلامی- در زمان حیات وی- می‌باشد، پرداخته است. ده فرقه‌ای که از دیدگاه او از میان رفته‌اند، عبارتند از:
معتزله،
مشبهه،
قدریه،
مجبره،
مرجئه،
حروریه،
نجاریه،
جهمیه،
روافض و
خوارج.
وی، بر خلاف برخی از دیگر منابع فرقه شناختی که تنها به عقاید، بسنده می‌کرده‌اند، گاه به سیر تحول درونی فرقه‌ها نیز پرداخته است؛ هر چند کتاب او نیز بسان بسیاری از دیگر منابع، تحت تاثیر
تعصب فرقه‌ای است، تا جایی که پس از تبیین
مذهب اشعری می‌نویسد: «هر کس بر خلاف این
مذهب، مذهبی دیگر آشکار سازد، خونش ریخته شود».
وصف عمومی شهر قاهره در خصوص محدوده شهر، بناها، ساکنان، خلیج‌ها و برکه‌های موجود در آن، بر زیبایی کتاب افزوده است. این مباحث نیز از کتاب «
المغرب فی حلی المغرب» علی
بن موسی
بن سعید مغربی (۶۸۵ ق) اقتباس شده است.
نویسنده، با ذکر مسائلی چون عمران و آبادی قاهره، روش زندگانی امیران و بزرگان، عادات و رسوم، نحوه اداره، توزیع و چگونگی دریافت مالیات‌ها، موقعیت مستاجران و شیوه‌های مختلف اجاره زمین‌ها، اوضاع سیاسی، اداری، مالی، فرهنگی و عمرانی مصر و به خصوص قاهره، قدرت خویش را به تصویر کشیده است.
تلاش جدی وی، در
توصیف شهر مصر، با استفاده از منابع و مآخذ اصیل و معتبر، به درجه‌ای است که با وجود نگارش کتاب‌های متعدد در این مورد، حتی بعد از او، اثرش هم چنان در ردیف کامل ترین، معتبرترین و مشهورترین کتاب‌های خطط قرار گرفته است.
با این همه، سخاوی، ضمن تحسین از نویسنده، وی را به عدم اتقان در نقل روایات متهم کرده است. او انتقاد از مقریزی را تا به آن جا رسانیده که حتی انتساب خطط را به وی انکار کرده و آن را متعلق به شخص دیگری به نام شهاب الدین احمد
بن عبدالله
بن حسن الاوحدی (۸۱۱ ق) می‌داند.
البته انتقاد سخاوی نسبت به تمامی شخصیت‌های معاصر خود، موجب گردیده تا اظهارات وی در خصوص شخصیت و آثار علمی مقریزی مورد توجه قرار نگیرد.
می‌توان گفت یکی از معایب مهم کار نویسنده، این است که حدود را آشفته می‌گوید و تعیین جاها به صورت دقیق مشکل و احیانا محال است. از لحاظ روش نیز، کتاب به مجموعه مقالات بیشتر می‌ماند تا به یک کتاب منظم. در تالیف مقریزی تاریخ و باستان شناسی چنان به هم آمیخته است که نمی‌توان دانست که یک متن تاریخی است یا یک کتاب نقشه نگاری.
مانند همه مؤلفان عرب، دریافت انتقادی وی ضعیف است. کتابش حسن تناسب کمتر دارد و احیانا از یک هرم بزرگ و یک
مقبره کوچک به یک اندازه سخن می‌گوید.
وقتی روایت منابع وی متناقض است، قضاوت را به عهده خواننده می‌گذارد. غالبا روایت‌ها را چنان که باید
تنقیح نمی‌کند.
از جمله مصادر وی، عبارتند از:
کتاب
الموالی محمد بن یوسف کندی؛
الذیل علی کتاب الامراء کندی؛
اتمام کتاب الکندی فی اخبار امراء مصر؛
سیرة الاخشید؛
سیرة المعز لدین الله بن زولاق (۳۸۶ ق)؛
تاریخ حلب ابن ابی طی؛
الانتصار ابن دقماق؛
خطط المصر اوحدی که اکنون در دسترس نیست.
علاوه بر آثار ذکر شده، مؤلف، کتاب‌های
عقد جواهر الاسفاط و
اتعاظ الحنفا و السلوک را که در مورد تاریخ مصر از فتح اسلامی تا پایان وقایع سال ۸۴۴ ق است، به عنوان پیش نویس و مقدمه‌ای برای نگارش اثر خود قرار داده که به دلیل اهمیت، آن را بر سایر آثار او مقدم دانسته‌اند.
علاوه بر اینها، وی، از مصادر دیگری که در درجه دوم اهمیت قرار داشته نیز بهره برده است؛ از آن جمله می‌توان به «ایقاظ المتغفل و اتعاظ المتامل فی الخطط»
ابن متوج، «
اخبار مصر و عجائبها» نوشته
ابراهیم بن وصیف شاه، «
مفرج الکروب فی اخبار بنی ایوب» اثر
ابن واصل، «
المختصر فی اخبار البشر»
ابو الفدا، «
المنتظم»
ابن جوزی، «
نهایة الارب»
نویری و «
عقد الجمان العینی» اشاره کرد.
«الروضه البهیة فی تلخیص کتاب المواعظ و الاعتبار المقریزیة» نوشته ابن عبد الظاهر، کتاب را از ابتدا تا مدینه رعماس، تلخیص کرده است.
آخرین تصحیح کتاب، توسط محمد زینهم و مدیحة الشرقاوی، با حواشی احمد احمد زیاده در سال ۱۹۹۸ م، در قاهره، در «مجموعه صفحاتی از تاریخ مصر»، در سه جلد و هفت فصل، به چاپ رسیده است.
نسخه حاضر، با حواشی خلیل المنصور، برای بار نخست، در سال ۱۴۱۸ ق/ ۱۹۹۸ م، توسط «دار الکتب العلمیة» بیروت چاپ و منتشر شده است.
کتاب، فاقد فهرست بوده و پاورقی‌ها بیشتر به توضیح کلمات مشکل متن پرداخته است.
شمس الدین
ابوعبدالله السرور البکری در کتاب خود با عنوان قطف الازهار من الخطط و الاثار علاوه بر مختصر و مرتب کردن خطط مقریزی، فصلی را در خصوص قاضیان مصر تا مرگ زین العابدین افندی قاضی ۱۰۶۵ ه. ق به آن افزوده است. بکری در مقدمه اثر خود علت این امر را اطناب و نامرتب بودن خطط مقریزی ذکر می‌کند.
تلخیص دیگری که از اثر مقریزی صورت گرفته، کتاب الروضه البهیه فی تلخیص کتاب المواعظ و الاعتبار المقریزیه نوشته ابن عبدالظاهر است که از ابتدای کتاب تا مدینه رعماس را شامل است.
سلسه طولانی کتاب‌های خطط مصری به کتاب خطط التوفیقیه الجدیده المصر القاهره و مدن‌ها و بلادها القدیمه و الشهیده، نوشه علی پاشا مبارک ختم می‌شود. وی مبنای کار خود را خطط مقریزی قرار داد و آن چه که در مدت چهار
قرن فاصله بین اثر وی و مقریزی اتفاق افتاده بود را به رشته تحریر درآورد و در واقع قاهره کنونی را به گذشته آن در عصر مقریزی متصل کرد. هر چند مبارک تمامی شهرها و آبادی‌های مصر را با تراجم و شرح حال فراوان اعیان آن در زمان مختلف جمع آوری نمود، لیکن میان اثر وی و
مقریزی تفاوت بسیاری وجود دارد. با توجه به دقت فراوان مقریزی، کار وی را می‌توان اساس و پایه خططها بر شمرد؛ در حالی که مبارک اغلب مطالب خود را از مقریزی نقل کرده است و آنچه را که خود نیز افزوده، جدا از ارتباط لازم در
توصیف است.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
