المقرب (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«المُقَرِب» اثر علی بن الحسن بن مؤمن بن محمد بن علی بن عصفور حضرمی إشبیلی است.
«المُقَرِب» اثر علی بن الحسن بن مؤمن بن محمد بن علی بن عصفور حضرمی إشبیلی (م ۶۶۹) کتابی است در موضوع
زبان و ادبیات عربی که در عین اختصار و گزیده‌نویسی، حاوی مطالب مفیدی در باب دو
علم نحو و صرف می‌باشد.
تعریف علم نحو و بیان معانی (کلمه و
کلام)، بخش آغازین
کتاب را تشکیل داده و پس از آن، سایر مباحث علم نحو و صرف همچون:
اعراب و انواع علامت‌های آن، افعال، مفاعیل، باب تعجب، باب نائب فاعل، مبتدا و خبر، باب اشتغال، افعال لازم و متعدی، باب استثناء، ترخیم، حروف جر و قسم، اضافه، نعت و... به‌صورت مفصل و گسترده بیان شده است.
نویسنده روش خاصی را در تألیف کتاب برگزیده که باعث جلب توجه برخی از دانشمندان علم نحو شده است تا جایی که ابوحیان نحوی، تعدادی از کتاب‌های خود را بر اساس روش وی نوشته است. برخی از خصوصیات کتاب، عبارتند از:
دقت لازم در تعریف (حد و رسم) اصطلاحات صرفی و نحوی به‌گونه‌ای که این تعاریف، جامعیت و مانعیت خود را حفظ کرده‌اند و این امر سبب شده است تا دیگر طبقات نحویین همچون اشمونی و الشیخ خالد الأزهری، ابن مالک، ابن هشام، جلال الدین
سیوطی،
ابوحیان اندلسی، علامه بغدادی، مرادی و... تعریفات ابن عصفور را مستند تألیفات خود نموده و مطالب کتاب‌های خود را به نظریات وی ارجاع دهند.
نوآوری و ابداع در برخی مسائل صرف و نحو، همچون:
أ. بیان انواع مبتدا و خبری که بر آنها، فعل (کان ناقصه و اخوات آن)
وارد نمی‌شود.
ب. ذکر حالات اسم معطوف بر خبر، در باب حروفی که همچون فعل (لیس)
عمل می‌کنند.
بیان گزیده‌ای از مطالب هر یک از ابواب، قبل از
وارد شدن به بحث اصلی تا اینکه دانش‌پژوه بتواند دورنمایی کلی از مباحث مربوطه را به دست آورد.
با توجه به اینکه ابن‌عصفور پیرو مکتب بصره است، از این‌رو در کتاب حاضر به بیان آراء و نظریات مختلف علم نحو نپرداخته و سعی بر آن داشته است تا گزیده‌گویی کتاب حفظ گردد.
دقت در تقسیم ابواب و تنظیم موضوعات کتاب، به گونه‌ای که به یادسپاری آنها آسان باشد.
در بیشتر کتاب‌های صرفی و نحوی، دلیلی برای اغلب قواعد
زبان عربی بیان نمی‌شود بلکه با آوردن عنوان سُماعی بودن اکتفا می‌شود، اما در کتاب حاضر این‌گونه نیست. بلکه نویسنده با آوردن تعلیل مناسب برای قواعد صرفی و نحوی، پاسخ مناسب را برای دانش‌پژوه فراهم می‌نماید. به عنوان مثال، وی به علت عامل بودن (ما) ی شبه (لیس) در نزد اهل حجاز و اهمال آن در نزد
بنی‌تمیم اشاره می‌نماید.
توضیح معانی لغوی واژه‌ها. این امر حتی در
اسماء موصول، معانی حروف جر، افعال ناقصه و... نیز مشاهده می‌گردد.
نظریه‌پردازی و
استقلال در بیان رأی خود. با اینکه نویسنده پیرو مکتب بصره است اما با این‌حال مشاهده می‌شود که در برخی مسائل از سیبویه تبعیت نکرده و نظر خود را
اعمال نموده است.
استفاده فراوان از
اشعار و
آیات قرآن کریم.
نویسنده در باب
علم صرف، به تقسیم‌بندی کلمات صرفی پرداخته و آنها را دارای دو نوع معرفی نموده است:
نوع اول که در آن یک کلمه، به حالت‌های مختلفی تبدیل شده و در نتیجه آن، معانی متعددی به دست می‌آید، همچون: ضَرَبَ، ضارِب، تَضارَبَ و إضرِب. بنابراین، از کلمه‌ای که از سه حرف (ض، ر، ب) تشکیل گردیده است، صیغه‌های متعددی به دست آمد.
تغییر هیئت کلمه به گونه‌ای که از این تغییر، معنای جدیدی از کلمه حاصل نشود، همانند ایجاد تغییر در (قَوَلَ) به کلمه (قال). این نوع از
تصریف، منحصر است در:
إدغام و نقص،
قلب،
ابدال (
اعلال ) و نقل.
بعد از بیان این مقدمه، نویسنده به بیان نوع اول از انواع تصریف که همان باب (
تصغیر) است، پرداخته و اشاره می‌کند که:
تصغیر، دارای پنج معنی می‌باشد:
۱- تحقیر شأن یک شئ، همانند:زُبَید.
۲- تقلیل و کم نشان دادن شخصیت.
۳- تقیلیل و کم نشان دادن عدد، همانند:دُرَیهمات.
۴- تقریب زمان، همانند:قُبَیل العصر.
۵- تقریب منزلت و جایگاه یک فرد، همچون:أُخَی.
وی در ادامه بیان می‌دارد که همه اسم‌ها قابلیت
مصغر شدن را دارا بوده به جز اسمهایی که متوغل در (مبنی بودن) هستند و به هیچ‌گونه‌ای مُعرَب نمی‌شوند. اما اسم‌های اشاره (الذی و التی) از موصولات و همچنین تثنیه و جمع آنها، أیا، أمسِ، غدا، أول من أمس، روزهای هفته، نام ماه‌های سال، عِندَ، مَعَ، غَیر، حَسبُکَ، سِواکَ، اسمهایی که اختصاص به نفی دارند، اسمهایی که
عمل فعل را انجام می‌دهند،
اسم فاعل و شبه آن.
اما در رابطه با
افعال و حروف، فقط فعل تعجب است که
مورد (
تصغیر) واقع می‌گردد به این دلیل که به اسم، شبیه است.
ابن‌عصفور در رابطه با (جمع مکسر) و حالت‌های مختلف آن بر این عقیده است که اگر این اسم به صورت منقوص بوده و تأنیث آن به وسیله (تاء) نباشد، در حالت جمع مکسر، حرف محذوف شده دوباره به آن اسم عودت داده می‌شود، همانند (أخ) که جمع مکسر آن (آخاء) است.
البته لازم به ذکر است که این اثر،
مورد انتقاد تعدادی از نحویین نیز قرار گرفته است و هم‌زمان، کتاب و مؤلف را ناچیز برشمرده‌اند. که از جمله آن افراد ابن الضائع، ابن هشام، جزری، ابن الحاج، ابوالحسن القرطاجنی الخزرجی، ابن مؤنس القابسی و بهاءالدین بن النحاس می‌باشند.
از دیگر ویژگی‌های کتاب آن است که در ذیل و حاشیه آن، کتاب دیگری نیز به چشم می‌خورد که نوشته خود مؤلف نیز بوده و عنوان آن، مُثُلُ المُقرب است، که به عنوان شرح و توضیح برخی از عبارت‌ها و واژه‌های مشکل کتاب اصلی به رشته تحریر درآمده است.
تصحیح، مقدمه و پاورقی کتاب بر عهده عادل أحمد عبد الجواد و علی محمد معوض بوده است.
با توجه به خصوصیات ذکرشده برای کتاب، این اثر
مورد توجه بسیاری از دانشمندان علم نحو و صرف قرار گرفت تا آنجایی‌که شرح‌های متعددی بر این کتاب نگاشته شده است که نام تعدادی از آنها را برمی‌شماریم:
۱- شرح المُقرِب، ابن‌عصفور.
۲- مُثُلُ المُقرِب، ابن‌عصفور.
۳- شرح المُقرِب، تألیف:احمد بن عثمان بن ابراهیم بن مصطفی بن سلیمان الماردینی الاصل معروف به ابن الترکمانی الحنفی قاضی تاج‌الدین.
۴- شرح المُقرِب، تالیف:محمد بن ابراهیم بن محمد بن ابی‌نصر الامام ابوعبدالله بهاءالدین بن النحاس الحلبی النحوی شیخ الدیار المصریه فی علم اللسان.
۵- التدریب فی تمثیل التقریب، تالیف:محمد بن یوسف بن علی بن یوسف بن حیان الغرناطی الاندلسی الجیالی النفزی أثیرالدین ابوحیان.
فهرست مطالب به همراه فهرست
آیات،
احادیث، اعلام اشعار و اراجیز مذکور در متن و همچنین فهرست نمابع و مصادر تحقیق، در انتهای کتاب آمده است.
در پاورقی‌ها مطالب جامع و مفیدی در توضیح برخی کلمات و عبارات متن ارائه شده است.
نرم‌افزار ادبيات عرب، مرکز تحقيقات کامپيوتري علوم اسلامي.
