الاستبصار فی عجایب الامصار (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب الاستبصار فی عجائب الامصار از منابع جغرافی نگارانه در
تاریخ مکه ،
مدینه ،
مغرب و
مصر ، اثر نویسنده‌ای مراکشی در
قرن ششم قمری است.
کتاب حاوی گزارش‌هایی کوتاه درباره جغرافیا، تاریخ، وضع اقتصادی، زندگانی اجتماعی و سیاسی شهرها، معرفی آثار تاریخی و عجایب مناطق گوناگون اسلامی مانند مکان‌های مقدس مکه و مدینه، و وضع مصر و مغرب و سودان و افریقیه (تونس) و لیبی است. روش کار نویسنده بر پایه جغرافیای وصفی است.
نام کتاب کاملا مستند و مشهور است؛ زیرا در مقدمه به آن تصریح شده است.
اما هیچ آگاهی از نویسنده کتاب در دست نیست. در ایضاح المکنون، تنها نام کتاب و انتساب آن به نویسنده‌ای از سده ششم ق. آمده است.
گویا در هیچ جای دیگر به این نویسنده اشاره نشده و در خود کتاب هم آگاهی‌هایی از زندگی، افکار و آثار او در دسترس نیست. در کتاب، سه واژه در اشاره به پدیدآورنده اثر، به کار رفته است: مؤلف، ناظر و واضع. محقق عرب زبان کتاب، با بررسی ارتباط مفهومی این واژگان، نتیجه گرفته که با عنایت به این که کاربرد واژه واضع به جای نویسنده در آن دوران روشن نیست، احتمال آن که هر سه کلمه به یک نفر بازگردد، چندان قوی نمی‌نماید. البته دور نیست که نویسنده کتاب در مقام ارزیاب، نوشته خود را دیگر بار بررسی کرده و از این جهت واژه واضع را برای خود به کار گرفته باشد. نویسنده گویا اهل مغرب و آشنا به اوضاع و احوال شهرهای
مراکش بوده است؛ زیرا وصف هایش از اوضاع اقتصادی، کشاورزی، حمل و نقل، معدن و صنایع دستی شهرهای مغرب، همچون دیده‌ها و گزارش‌های فردی بومی و آشنا به این محیط است. در مجموع، این بخش در شناخت مغرب، میراث علمی مهمی به شمار می‌رود.
کراچکوفسکی که مطالعه‌ای گسترده درباره منابع جغرافیایی جهان اسلام انجام داده، بر پایه همین دیدگاه، احتمال داده که اثر موجود، رونوشت متن اصلی باشد که به دست ما نرسیده است.
چند رقم در کتاب آمده که تاریخ تقریبی نگارش کتاب را مشخص می‌کند. از صفحه ۱۳۸ برمی آید که کتاب به
سال ۵۸۷ق. نگارش یافته است. در جای دیگر، به سفارت ابن منقذ، فرستاده صلاح الدین، نزد
خلیفه مغرب اشاره شده است.
اشاره دیگر به نبرد با بنی غانیه در افریقیه است.
متن حاضر در روزگار ابویوسف یعقوب موحدی (۵۸۰ـ۵۹۵ق.) نوشته شده؛ زیرا در مقدمه با عبارتی حاکی از هم هنگامی، از او یاد شده است. در مقدمه کتاب، از نخستین حاکم موحد افریقیه، مهدی بن تومرت (م. ۵۲۲/۵۲۴ق.) با عنوان الامام المهدی یاد شده است.
نگارش و پژوهش درباره مکه و مدینه، بیشتر در سده‌های سوم و چهارم ق. و سپس از سده هفتم ق. به بعد است. در این میان، با یک حلقه گمشده چند سده‌ای در پژوهش‌های مکه و مدینه شناسی روبه رو هستیم، گر چه سفرنامه
ابن جبیر و عبدری و
ابن بطوطه تا اندازه‌ای این کاستی را کم کرده‌اند. کتاب حاضر از آن جا که بخشی از نقصان استمرار تواریخ مکه و مدینه شناسی را از میان می‌برد، مهم است. اهمیت دیگر کتاب، توجه نویسنده به اندازه و شماره مکان‌ها و جای‌ها است. بر همین پایه، نویسنده، همه حدود و مقدار هر مکان و چیز موجود در حرم مکی را با طول، عرض، ارتفاع و عدد مشخص می‌کند و هر جا که به شرح ویژگی‌ها و موقعیت جغرافیایی آن رویکرد می‌پردازد، از واژه صفت/ وصف بهره می‌گیرد.
۱. نویسنده در مقدمه از اهمیت تاریخ یاد کرده و گفته است: اگر دانش تاریخ نبود، آیندگان از دانش پیشینیان بی خبر می‌ماندند. او از شیخ ابوعمران بن ابویحیی بن وقتین که به نویسنده احسان و او را به نوشتن تاریخی درخور و مفید تشویق کرده، نام می‌برد و به پاس
احسان او، این اثر را به وی تقدیم کرده است.
در همان مقدمه، چکیده‌ای فنی از محتوا و مباحث و نکات اصلی کتاب و روش طرح مطالب و کشف حقایق و دریافت آگاهی‌ها ارائه کرده است.
۲. بخش نخست کتاب درباره حرمین مکه و مدینه و حدود ۴۵ صفحه است. به درستی دانسته نیست که آیا نویسنده این بخش را نیز از کتاب بکری برگرفته یا نه؛ زیرا این قسمت از کتاب بکری در دست نیست. همان گونه که محقق کتاب گفته است، آگاهی‌های الاستبصار درباره اندازه
کعبه و
مسجدالحرام و
مسجدالنبی و دیگر مکان‌های مقدس با آگاهی‌های ازرقی (م. ۲۲۳ق.) و ابن جبیر و دیگر تاریخ نگاران همخوانی ندارد.
مولف بیشتر بخش سوم کتابش را از بکری گرفته است. بخش افریقیه (تونس جدید) و مغرب کتاب بکری موجود و چاپ شده است.گویا نویسنده
فریضه حج را ادا کرده است؛ زیرا حرمین را به تفصیل وصف می‌کند. آن گاه به مصر رفته، از اهرام سخن می‌گوید. سپس به سوی شمال می‌رود و به گزارش از سواحل اقیانوس اطلس می‌پردازد.
۳. روش مولف این است که تنها از گزارش‌هایی بهره گیرد که تاریخ نگاران بر آن‌ها توافق و
اجماع دارند و شواهد و تجربه نیز آن‌ها را تایید کند.
البته یادکرد شگفتی‌های شهرها و برخی اسطوره‌ها نیز در کتاب آمده است. البته همه این‌ها در بیان و عقیده تاریخ نگاران آن دوره جاری بوده و در حقیقت، نویسنده، تاریخ را با
فرهنگ عامه
که عقاید مشترک مردم را بازتاب می‌دهد، درآمیخته و از روش خود در تکیه بر اجماع گزارشگران و تاریخ نگاران در گرفتن گزارش‌ها و آگاهی‌ها، عدول نکرده است. وصف‌های نویسنده بر پایه تجربه و مشاهده و دارای ترتیب و پیوند منطقی است. او در وصف مکان‌های مقدس دقتی بیشتر به خرج داده و اندازه و فاصله و مساحت مکان‌ها را به وضوح و تمایز شرح داده است.
۴. یکی از ویژگی‌های کتاب، ارائه آگاهی‌های مفید و دست اول از وضع کشاورزی زمین‌های ساحل
نیل در
مصر ، به ویژه منطقه فیوم، است. نویسنده درباره محصولات طبیعی و کشاورزی و عمران و آبادانی بسیاری از مناطق مصر و مغرب سخن گفته و تصویری روشن از عمران و آبادانی و معادن و سنگ‌ها و شگفتی‌های طبیعی آن‌ها ارائه کرده است. بر پایه این تصویر، می‌توان تاریخ طبیعی و کشاورزی و صنعت و معدن این مناطق در
قرن پنجم و ششم ق. را روشن ساخت. نویسنده نگاهی ویژه به شگفتی‌ها و
اهرام و آثار باستانی مصر دارد و اسطوره و هنر و تاریخ را در هم می‌آمیزد. درباره شهر اسکندریه نیز آگاهی‌های نظامی مهمی به دست می‌دهد.
این
شهر در معرض تهاجم
صلیبی‌ها بود. گزارش‌هایی نیز از
صلاح الدین ایوبی و چیره شدنش بر
مسیحیان و رفتن ابن منقذ نزد منصور موحدی داده است.
بخش مغرب و گزارش‌ها و سیاست‌های موحدین نیز از نکات مهم کتاب است.
۵. نویسنده، همه حدود و مقدار هر مکان و چیز موجود در حرم مکی را با طول، عرض، ارتفاع و عدد مشخص می‌کند و هر جا که به شرح ویژگی‌ها و موقعیت جغرافیایی آن رویکرد می‌پردازد، از واژه صفت/ وصف بهره می‌گیرد. او حدود حرم، طول و عرض
کعبه و اندازه داخل و بیرون آن، ویژگی‌های درها، سقف کعبه، مشخصات و اندازه
حجرالاسود ،
مقام ابراهیم ، کوه‌های مکه، اندازه و مختصات
چاه زمزم ، شمار درهای مسجدالحرام و ویژگی‌های هریک و
امامان جماعت مسجدالحرام را مشخص کرده است. وصف او از مکان و موقعیت دو گام موجود در مقام ابراهیم
و سنگ‌ها و مرمرهای زیبای به کار رفته در هر یک از این مکان‌های مقدس، اشاره او به
قبه شراب روبه روی زمزم و بیت الیهودیه در مسجدالحرام، خواندنی و کوتاه و منسجم است. شمار ستون‌های مسجدالحرام در اثر او با گزارش‌های دیگران همخوانی ندارد. او شماره ستون‌های سقف مسجد را ۴۷۰، ستون‌های ابواب را ۲۷، ستون‌های دار الندوه و دار الحنطه را که به مسجد افزوده شده‌اند، ۱۲۷ و در مجموع، ستون‌های مسجدالحرام را ۶۲۱ استوانه دانسته است.
وصف‌های بخش مکه از حدود و کوه‌های مکه و ویژگی‌های کعبه آغاز شده و به مسجدالحرام،
صفا و
مروه ،
مسعی ،
منا و
مسجد خیف و
مسجد مزدلفه ،
مشعر الحرام ،
عرفات و
جبل الرجمه و دو کوه مازمین پایان یافته است.
۶. همین ترتیب و وصف درباره
مسجدالنبی نیز به کار گرفته شده و گزارش‌هایی کوتاه از طول و عرض و حدود مسجدالنبی، ستون‌ها و درهای آن،
منبر و روضه،
محراب نبوی و قندیل‌های مسجدالنبی ارائه گشته است.
بر پایه گزارش این کتاب، شمار ستون‌های مسجدالنبی در آن هنگام ۲۷۶ استوانه بوده است.
سپس موقعیت، مکان و جغرافیا و ویژگی‌های
مسجد قبا ، قبور
بقیع و شهدای
احد ، مشخص شده است.
نویسنده درباره قبور شهدای احد، به همان آگاهی‌های عمومی درباره صاحبان قبرها، بسنده کرده و بر این اساس، گفته است: در نزدیک‌ترین بخش از
کوه احد ، یک حصار (حظیر) سرپوشیده با سنگ کشیده شده که در آن ۳۷
قبر موجود است؛ از جمله قبر
معاذ بن عمرو و
معاذ بن عمر که به دستور
پیامبر در یک قبر
دفن شدند. پایین تر از این حصار، قبر
حمزه جای دارد. وی سپس نوشته سنگ قبر حمزه را آورده و بدین سان، بخش مکه و مدینه را پایان داده است. آن گاه ویژگی‌ها و شگفتی‌ها و جغرافیای مصر و برخی کشورهای آفریقایی مانند سودان و مراکش و نیز وضع شهرها و مکان‌های نام آور و
تمدن و
فرهنگ و حکومت‌های آن‌ها را گزارش کرده است. گزارش‌های کتاب، کوتاه و منسجم و وصف هایش محققانه و عبرت آموز هستند.
مصادر مهم این کتاب، کتاب‌های مسعودی (م. ۳۴۵ق.) و المسالک و الممالک بکری (م. ۴۸۷ق.) است.سعد زغلول، محقق کتاب، در بسیاری از جای‌ها، شیوه فراگیری و اقتباس الاستبصار از کتاب بکری را مشخص ساخته است.
درباره تاثیر الاستبصار بر دیگر کتاب‌ها، آگاهی در میان نیست؛ جز این که برخی معتقدند یکی از منابع عمده کتاب جغرافیایی الروض المعطار بوده و بسیاری از آگاهی‌ها و گزارش‌های آن، مبنای کار نویسنده الروض المعطار قرار گرفته است.
به
سال ۱۸۵۲ـ۱۸۵۳م. فون کریمر بخش مغرب کتاب الاستبصار را در ویانا با توضیحاتی مفصل به زبان آلمانی منتشر کرد.
نیم سده بعد، ترجمه‌ای به زبان فرانسوی از همین بخش، تهیه و بر مبنای تصحیح کریمر منتشر شد.در تصحیح کتاب، به سه نسخه خطی مراجعه شده است. البته همه این نسخه‌ها از آن دوره‌های متاخر هستند و از نسخه اصلی فاصله بسیار دارند. بخش نخست شامل متن عربی و تصحیح شده کتاب و بخش دوم ترجمه متن به زبان فرانسوی است.
الاعلام: الزرکلی (م. ۱۳۹۶ق.) ، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۸۹م؛ ایضاح المکنون: اسماعیل پاشا البغدادی (۱۳۳۹ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی: ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفسکی، ترجمه: پاینده، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۷۹ش؛ الروض المعطار: محمد بن عبدالمنعم الحمیری (م. ۹۰۰ق.) ، به کوشش احسان عباس، بیروت، مکتبة لبنان، ۱۹۸۴م؛ معجم المطبوعات العربیه: یوسف الیان سرکیس (م. ۱۳۵۱ق.) ، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۱۰ق؛ معجم ما استعجم: عبدالله البکری (م. ۴۸۷ق.) ، به کوشش السقاء، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۳ق.
حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «الاستبصار فی عجائب الامصار».
