اشتراک در اسماء و صفات الهی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
این سؤال همواره در میان
مفسران و
اهل معرفت مطرح بوده است که آیا اسما و
صفات الهی مترادف است یا نه؟ بهطور مثال، آیا میان اسمهایی مانند: «کبیر» و «عظیم»، «
علیم» و «خبیر»، «خالق» و «باری»، «قادر» و «مقتدر» و مانند آن ترادف وجود دارد یا اینکه هریک از این
الفاظ از ویژگی خاصی حکایت میکنند؟
گروهی
قول به ترادف را مردود دانستهاند، زیرا واضح است که تعدّد و تفاوت اسما تنها به لحاظ معنا مفید است، و اختلاف شکلی الفاظ به هیچ وجه نمیتواند تعدّد و تفاوت را بهصورت مفید توجیه کند. دیگر آنکه فضیلت اسمای حق تبارک و تعالی تنها ازاینروست که هر یک از آنها نوعی کمال خاص را القا میکند. حال اگر اسمی معنای خاصی نداشته باشد، و صرف لفظ به شمار بیاید هیچ فضیلتی برای آن نیست، ازاینرو اگر برای یک معنا هزاران لفظ وضع شود به هیچ وجه فضیلت آن افزوده نخواهد شد، به هر حال بعید است که ۹۹ اسم خداوند که در
روایات متواتر آمده و مورد استناد بسیاری از متکلمان نیز واقع شده، از تکرار و
ترادف برخوردار باشد،
ازاینرو بسیاری از دانشمندان کوشیدهاند برای الفاظ به ظاهر مترادف معانی متفاوتی ذکر کنند؛ بهطور مثال، بر اساس نظریه کسانی که به ترادف قائل نیستند معانی «غافر»، «غفور» و «غفار» با یکدیگر متفاوت است؛ «غافر» تنها بر مغفرت
دلالت میکند؛ اما «غفور» کثرت مغفرت را رسانده، در مواردی استفاده میشود که کثرت گناه مورد نظر باشد، و «غفار» در مواردی بهکار میرود که کثرت
مغفرت نسبت به
گناهان بسیار، آن هم بهطور مکرر مورد نظر باشد، بر این اساس، اگر فرد گناهکار یک بار آمرزیده شود، وتکرار در آمرزش بر حسب تکرار
گناه انجام نپذیرد استعمال اسم «غفّار» مناسب نیست.
نمونه دیگر تفاوتی است که میان اسم «
علیم» و «خبیر» بیان میشود، به این صورت که
علیم تنها به اصل
علم و آگاهی بر
امور دلالت میکند؛ اما «خبیر» به معنای آگاهی بر
امور باطنی و
علم به جزئیات و
مصالح آن است.
با این حال مواردی یافت میشود که پی بردن به تفاوت میان آنها بسیار دشوار است؛ مانند دو اسم «کبیر» و «عظیم»، با اینکه به
دلیل عدم جواز گفتن «اللّه اعظم» به جای «اللّه اکبر» در نماز به اجمال میدانیم میان این دو تفاوتی هست؛ لیکن نمیتوان تفاوت دقیق میان این دو را مشخص کرد، گرچه با کمک
حدیث قدسی: «الکبریاء ردائی والعظمة إزاری» میتوان تا حدودی به تفاوت میان آن دو پی برده و گفت کبریایی برتر از عظمت است
و شاید کبریا بیانگر عظمت ظاهری و عظمت، اشاره به بزرگی باطنی باشد، زیرا ردا لباس رویی و ازار
لباس زیریناست.
بنابراین، پی بردن به تفاوت برخیاسمای مشابه، بسی دشوار به نظر میرسد؛ اما قرار داشتن هر یک در موقف خاص و حکایت هر کدام از تجلی مخصوص خداوند بیانگر وجود تمایز میان آنهاست.
برخی محققان درباره اسمای الهی بر این عقیدهاند که نه الفاظ آنها
مترادف است، و نه
مفاهیم آنها متحد، بلکه الفاظ همچون مفاهیم آنها متغایر است؛ ولی مصادیق همه آنها به یک وجود موجود است، بهطوری که آن حقیقت بسیط محض با حفظ حیثیت اطلاقیه، به دور از هرگونه تغییر و تبیین، منشأ انتزاع نمادین آن اوصاف
کمال است، چنانکه منشأ انتزاع مفهوم موجود است؛ یعنی ذات واجب بعینه «موجود» و بذاته «
علم» و بنفسه «قدرت» و بتمامه «
حیات» است.
دائرةالمعارف قرآن کریم برگرفته از مقاله اسماء و صفات الهی.