ابن کامل
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ کامِل، ابوبکر احمد بن کامل بن خلف بن شجره (۲۶۰- ۸ محرم ۳۵۰ق/ ۸۷۴ -۲۷ فوریه ۹۶۱م)،
عالم در علوم
قرآن،
فقیه و قاضی بغدادی است.
او را منسوب
به جدش شجری نیز خوانده‌اند.
وی در
سامرا زاده شد و در
بغداد سکنی گزید.
تحصیلات اولیه‌اش را در آن‌جا آغاز نمود و
قرائت را
به طریق عرض از
ابوبکر اصبهانی،
محمد بن یحیی کسائی صغیر و دیگران فراگرفت.
از گروهی از مشایخ
حدیث چون
حارث بن ابی اُسامه،
احمد بن ابی خیثمه،
ابوقلابه رقاشی،
محمد بن سعد عوفی و
عبدالله بن روح مداینی بهره برد و در علوم دیگری چون
نحو،
شعر،
تاریخ، ایام
عرب و
رجال نیز تبحر یافت،
ولی
به نظر می‌رسد که شهرت اصلی وی در علوم قرآن بوده است.
افرادی چون
ابوبکر ابن مهران،
احمد بن محمد عبدون و
ابراهیم بن احمد مروزی از او
قرائت آموخته‌اند.
در حدیث نیز جمع کثیری چون ابوالحسن
دارقطنی،
حاکم نیشابوری، ابوعبیدالله
مرزبانی، ابوعلی
ابن شاذان،
ابوبکر دوری و
ابراهیم بن مخلد باقرحی از او روایت کرده‌اند.
شاگردش
ابن رزقویه بسیار از او ستایش کرده، اما دارقطنی معتقد است که او در نقل حدیث تساهل داشته است.
جایگاه ابن کامل در تاریخ را نیز نباید نادیده گرفت. اگرچه
کتاب التاریخ وی اکنون در دست نیست، اما نوشته‌های تاریخی او تا
قرن‌ها بعد مورد استفاده مؤلفان بوده است.
همچنین منقولاتی درباره
اهل بیت (علیه‌السلام) از کتاب تاریخ وی مورد توجه مؤلفان قرار گرفته است.
ابن کامل راوی
تاریخ طبری از خود اوست و در این امر نقش مهمی داشته است.
رابطه ابن کامل با
محمد بن جریر طبری خود یکی از برجسته‌ترین جنبه‌های شخصیت علمی اوست، چنانکه او را در جرگه آن دسته از شاگردان طبری شمرده‌اند که مدتی از
مذهب فقهی وی پیروی می‌کردند. در واقع ابن کامل یکی از مهم‌ترین فقیهان جریری است که تألیفات متعددی در این مذهب داشته است و از میان آن‌ها دو کتاب
الشروط الکبیر و
الشروط الصغیر که از اولین نوشته‌ها در این زمینه هستند، بیشتر قابل توجهند
اما گویا پس از مدتی ابن کامل
تقلید را کنار گذاشت و در رأی خود مستقل گردید،
البته
به جزئیات
آراءِ فقهی وی در این دوره اشاره‌ای نشده است.
در توضیح اینکه اکثر منابع از او با عنوان قاضی یاد کرده‌اند، خطیب بغدادی
بدون اشاره
به تاریخی معین گوید که وی از جانب قاضی القضاة ابوعمر محمد بن یوسف، قضای
کوفه را برعهده داشت. ابوعلی مسکویه
نیز ذیل حوادث سال ۳۱۱ق از حضور او
به عنوان قاضی در
مناظره حامد بن عباس در بغداد یاد کرده است.
ابن ندیم
آثار متعددی را از ابن کامل نام برده که نشانی از آن‌ها در دست نیست. تنها تألیف موجود وی
اخبار القضاة الشعراء است که نسخه خطی آن در کتابخانه ینی جامع
استانبول نگهداری می‌شود. همچنین در کتابخانه ظاهریه نسخه خطی رساله‌ای با عنوان
فوائد حسان و
مقتل عثمان بن عفان به روایت ابن کامل موجود است.
(۱) محمد ابن ابی الوفاء، الجواهر المضیة، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق.
(۲) ابن اثیر، الکامل.
(۳) محمد ابن جزری، غایة النهایة،
به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ق/ ۱۹۳۲م.
(۴) محمد ابن شهر آشوب، مناقب، قم، انتشارات علامه.
(۵) قاسم ابن قطلوبغا، تاج التراجم، بغداد، ۱۹۶۲م.
(۶) ابن کثیر، البدایة.
(۷) احمد ابن مهران، المبسوط،
به کوشش سبیع حمزه حاکمی، دمشق، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۶م.
(۸) ابن ندیم، الفهرست.
(۹) احمد ابوعلی مسکویه، تجارب الامم،
به کوشش ه ف آمدرز، قاهره، ۱۳۳۲ق/ ۱۹۱۴م.
(۱۰) احمد عمر اندرابی، قراءات القراء المعروفین،
به کوشش احمد تصیف جنایی، بیروت، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۶م.
(۱۱) ابراهیم جوینی، فرائد السمطین،
به کوشش محمد باقر محمودی، ۱۳۹۸ق/ ۱۹۷۸م.
(۱۲) محمد حاکم نیشابوری، المستدرک، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۴ق.
(۱۳) احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
(۱۴) علی دارقطنی، السنن،
به کوشش عبدالله هاشم یمانی، مدینه، ۱۳۸۶/ ۱۹۶۶م.
(۱۵) دلائل الامامة، منسوب
به ابن رستم طبری، نجف، ۱۳۸۳ق/ ۱۹۶۳م.
(۱۶) محمد ذهبی، سیراعلام النبلاء،
به کوشش شعیب ارنؤوط و ابراهیم زبیق، بیروت، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م.
(۱۷) محمد زبیدی، طبقات النحویین و اللغویین،
به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۳ق/ ۱۹۵۴م.
(۱۸) عبدالکریم سمعانی، الانساب، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۷ق/ ۱۹۷۷م.
(۱۹) سید مرتضی، امالی،
به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۳ق/ ۱۹۵۴م.
(۲۰) سید مرتضی، الشافی فی الامامة،
به کوشش عبدالزهراء خطیب حسینی، تهران، ۱۴۱۰ق.
(۲۱) محمد طوسی، الفهرست،
به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانه مرتضویه.
(۲۲) عبدالرحمان علیمی، المنهج الاحمد،
به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م.
(۲۳) فهرس مجامع المدرسة المعمریة،
به کوشش یاسین محمد سواس، کویت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۷م.
(۲۴) علی قفطی، انباه الرواة،
به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۶۹ق/ ۱۹۵۰م.
(۲۵) احمد نجاشی، الرجال،
به کوشش موسی شبیری، قم، ۱۴۰۷ق.
(۲۶) محمد همدانی، تکملة تاریخ الطبری،
به کوشش آلبرت یوسف کنعان، بیروت، ۱۹۶۱م.
(۲۷) یاقوت حموی، معجم الادباء.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌کامل»، ج۴، ص۱۶۶۷.
