آمال‌العارفین (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
آمال الْعارِفین، منظومه‌ای عرفانی و دینی به زبان فارسی، سرودۀ
حاج ابوالقاسم تاجر تهرانی متخلص به پروین، از دانشوران و شاعران اواخر
سدۀ ۱۳ق/۱۹م است.
این کتاب به ۳۷ رَشحه تقسیم شده و در ضمن آن مطالب گوناگون
عرفانی،
فلسفی و
دینی آمده‌است و بیشترین بخشهای آن مشتمل بر شرح جمله‌هایی از
خطبه‌های امیرالمؤمنین
علی (علیه‌السلام) است که سراینده پیرامون هر یک از آن‌ها، با توجه به عقاید خود، اشعاری سروده‌است. هر رشحه به مبحث ویژه‌ای اختصاص یافته‌است. مثلاً رشحۀ اول در توصیف و شرح کلمۀ
توحید از نگاه عارفان است و در رشحۀ چهارم به توصیف خصلتهایی چون
توبه، مبانی حقیقت،
زهد و طریقۀ آن و
قناعت پرداخته‌است. در برخی از رشحات احادیث مشهور عرفانی چون
حدیث «کُنْتُ کَنْزاً مَخْفِیّاً» مورد بحث قرار گرفته‌است.
چنین می‌نماید که سرایندۀ این اثر، شیخی
مذهب و از پیروان
شیخ احمد احسایی (۱۱۶۶-۱۲۴۱ق/۱۷۵۳-۱۸۲۶م) بوده و بر اثر انشعابی که پس از مرگ
سیدکاظم رشتی (۱۲۱۲-۱۲۵۹ق/۱۷۹۷-۱۸۴۳م) در این فرقه روی داده، به
حاج محمد کریم
خان کرمانی (د ۱۲۸۸ق/۱۸۷۱م) ــ که بیش‌تر پیروان شیخیه را به متابعت خود درآورده و تلویحاً خود را
رکن رابع نامیده بود ــ گرایش یافته‌است. وی در ضمن رشحۀ ۲۰
کم و بیش اشاراتی به عقاید خود دارد.
از جمله گفته‌است:
تا شوم آگه ز کمّ و کیف خویش
بینم اندر دهر، احوالات بیش
چارمین از «رکن رابع» رهنما
لطف فرا کو بود هم سنخ ما
در شرافت نایب خاصت مدام
باشد اندر دهر آن عالی مقام
«رکن رابع» تابع امر ولی است
گرچه رَشنیق است از
نسل علی است
و باز در همان‌جا گفته‌است:
باب روحانیّت امّت «
احمد » است
مام روحانی، ولیّ سرمد است
که اشاره به شیخ
احمد احسایی دارد. در رشحۀ ۲۹ نیز به شرح عقاید خود پرداخته و پس از آن‌که علت فرستادن
پیامبران را هدایت
خلق دانسته، ویژگیهای شیعۀ راستین را که از دیدگاه او شیخی
حاج کریم خانی است، برشمرده‌است.
مفصل‌ترین قسمت این منظومه، رشحۀ ۳۵ است که شاعر در آن، کتاب شرح الزّیارة شیخ
احمد احسایی بنیانگذار
شیخیّه را شرح کرده‌است، بدین‌سان که عبارات کوتاهی از آن کتاب را گرفته و چند بیتی در شرح آن سروده‌است. رشحۀ ۳۶ به قصایدی در
مدح ائمۀ اطهار (علیه‌السلام) اختصاص یافته و آخرین رشحۀ کتاب در
مرثیۀ امام حسین (علیه‌السلام) و به سبک مراثی
محتشم کاشانی است.
سرایندۀ این منظومه در شیوۀ بیان متأثر از سبک
مولانا است و در شرح
آیات قرآنی و احادیث
نبوی و نتیجه‌گیری از آن‌ها از روش او پیروی کرده‌است. گاهی در برخی از قسمتهای این کتاب وارد مباحث فلسفی و عرفانی شده و ظاهراً برای اثبات حکمت نظری و عملی شیخیّه کوشش ورزیده‌است.
تألیف کتاب، چنانکه از مقدمۀ آن بر می‌آید، در ۱۲۷۳ق/۱۸۵۷م آغاز شده و ۱۲۷۸ق/۱۸۶۱م انجام یافته‌است. این کتاب چند
سال بعد در
تهران به خطّ نستعلیق
میرزا محمّد خوانساری به چاپ رسیده‌است. کاتب در پایان رشحۀ ۳۵ نام خود را یاد کرده و تاریخ کتابت آن را ۱۲۸۱ق/۱۸۶۴م ضبط کرده‌است.
این منظومه در حدود ۷۲۰۰
بیت است و مقدمه‌ای به
نثر دارد که در ضمن آن نامی از
ناصرالدین شاه به میان آمده و فصول و ابواب کتاب به‌طور کاملی شرح داده شده‌است. منظومه با این بیت آغاز می‌شود:
باز آمد
طوطی طبعم به گفت
گوئیا از غیب آوازی شنفت
مشار چنین پنداشته که شرح کتاب شرح الزّیارة احسایی کتابی جداگانه‌است (چاپی فارسی)، در حالی که این کتاب همان رشحۀ ۳۵ آمال العارفین است.
از آمال العارفین یک نسخۀ خطی در کتابخانۀ شخصی دکتر مفتاح موجود بوده‌است.
(۱) آقابزرگ، الذریعه، ۱/۳۹.
(۲) ابوالقاسم تاجر تهرانی، آمال العارفین، تهران، ح۱۲۸۱ق.
(۳) مشار، چاپی فارسی.
(۴) مشار، مؤلفین، ۱/۲۳۵-۲۳۶.
(۵) منزوی، خطی.
دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده:مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «آمال‌العارفین»، ج۲، ص۴۹۱.
